فولکلور نه دیر؟

میر هدایت حصاری
فولکلور فرانسه جه دن آلینمیش ایکی فولک(خالق) و لور(ادبیات، بیلگی…) کلمه لریندن تشکیل تاپمیش مرکب بیر کلمه دیر.
آذربایجان عالملری بونو »شفاهی خالق ادبیاتی« آدلاندیراراق، اونو یالنیز آغیز ادبیاتینا (آغیزدان چیخان سؤزلره) حتی بعضا یالنیز منظوم سؤزلره شامل ائتمیشلر. هر چند کی، فولکلوریک ادبیاتیمیز چوخلوقدا شعر حالتینده دیر، لاکین گؤرونورکی، بو معنا و مضمون هئچ ده بیزی مقصودوموزا یاخینلاشدیرا بیلمز. چوخ شئی لر وارکی، آغیزدان چیخماقدا شفاهی خلق ادبیاتی ساییلمیر. آمما فولکلور ساییلا بیله ر. مثلا : عادتلر، عنعنه لر، توی- یاس و سایره مراسملر اویونلار و غیره لر… فولکلورون ان اؤنملی بیر حیصه سی کیمی نظره آلینا بیلرلر. چونکی اونلاردا هئچ یئره یازیلماییب و گؤر- گؤتور سایاغی ایله نسل لردن نسل لره کؤچوب و خالقلارین فرهنگ لرینی (کولتورونو) تشکیل ائدیر. بونا گؤره فارس فولکلور شناسلاری کیمی اونو »فرهنگ عامیانه« (عوام کولتورو)، خالق کولتورو کیمی معنا ائتسه ک داها دا مقصودا اویغون اولا بیلر.
فولکلور دا بیر میللتین گئچمیشی یاشاییر. او بیر گوزگو کیمی خالقین گوردوگو حادثه لری و باشلارینا گله ن بلالری، اونلارین ظلمه عدالتسیزلیگه قارشی آپاردیقلاری مبارزه لری شن لیک لرینی، غصه لرینی، امید و آرزولارینی نفرت و ایسته کلرینی، عادت و عنعنه لرینی عکس ائتدیریر.
آذربایجان فولکلوری ایسه داها زنگین و چئشیتلی و آرتیق دقته لاییق دیر. سؤز یوخ کی بورادا گتیریلن فولکلور نمونه لری تک »یکاناتا« منحصر اولماییب، بلکه آذربایجان فولکلورونون بیر حیصه سی دیر. حقیقتدهده ده ائلیمیزین هر یئری ال ده یمه میش سؤز خزینه سیدیر. آذربایجانیندا ایللرجه بو باره ده ده ایشله نیلدیگینه گؤزه دئمک اولارکی اورادا اولان فلکلوریک موضوعلار تقریبا بوتونلوکلهییغیلیب، چاپا وئریلمیشدیر. لاکین آذربایجانین هر طرفینده فولکلور داغارجیقلاری و سؤز خزینه لری قالاخ قالاخ، اوست- اوسته قالانیب، قالمیشدیر. دئمگ اولار کی آذربایجان بو باخیمدان اکیلمه میش بیر زه می و یا بیچیلمه میش بیر تارلا. کیمیدیر. گئچمیشده شفاهی خلق ادبیاتیندان دانیشماق یازیلی ادبیات اوچون بیر جوره باش آلچاقلیق ساییلیردی. اونا گؤره ده بو باره ده چوخ ایش گؤرونولمه میشدیر. گؤرونولن لرده چاپ اولمادیقلارینا گؤره آرادان گئتمیشدیر. بودا تورکجه کتاب چاپ اولونماسی نین قدغان اولماسی و آیری چتین لیک لر نتیجه سینده دیر. بو سون ایللردن گئچنده یالنیز????-۱۳۱۴ نجی هجری قمری ایلینده (????۱۹۰۶ میلادی) آخوند میرزاعلی حاجی ملا مصطفی اوغلو، باکویی آدلی بیر شخصین تهراندا داش باسما ایله، و فارسی ترجمه لری ایله، چاپ ائتدیگی »تجرید اللغات« آدلی بیر کتابدیر. (بو باره ده بیر زامان تهراندا، کیهان روزنامه سی طرفیندن چاپ اولونان»یول مجله سی نین بئشینجی نمره سی نین بئشینجی صحیفه سینده چاپ اولونان منیم مقاله مه مراجعه اولونسون.)
آنجاق او کتابین بعضی آتالار سؤزونو بورادا اختصار ایله نقل ائدیرم. بونودا دئیه ک کی کتابین املاسی و جمله قورولوشو بی نهایت غلط و دوشونولمه سی چتین دیر:
»آلجی قوشنک دندقی اکری اولور«! بونو بو گونکی املاء ایله یازماساق دوشونمک اولماز.
»آلیجی قوشون دیمدیگ اه یری اولار.«
یا:
»قولدون قوزین آز اولور قیچدن قوزین چوقدور.«
بو گونکی املاء ایله- قولدان قووزایان آز اولار، قیچدان قووزویان چوخ اولار. فارسی ترجمه لری داها دا افتضاح دیر. هر چند بعضا فارسی کلمه لر تورکجه لرین دوشونولمه سینه کؤمک لیک ائدیر. مثلا بیرینجی جمله نی بئله معنا ائتمیشدیر »گیرنده مرغرا منقارش کج می شود«! بعضا ده کلمه لری یئرسیز اولاراق بیر- بیرلرینه یاپیشدیریر:
قوشمندا شاقی ششدی قیقوسی بزه دشدی
یا:
آشاغی تکرم سقال یخاری تکرم بغدر (پائین تف می کنم ریش بالا تف می کنم سبیل است)! قوشی قوشین (قونشو ایله ن) تن اولماسه کنکرک ( برابر نباشد فراخ باید)!!! قوشی قوشیه باخار گوری اوده یاخار (همسایه نگاه می کند قبرش را به آتش می سوزاند)! بو کلماقین بر آغلاما قیوار! (بو گولمه گین بیر آغلاماغی وار) اولکن (اؤرکن) یوز قصه (قیسا) اولسا کلور (گلیر) دوقاغدن کئچر. اؤزگه آتنه منن تز دشر (اؤزگه آتینا مینه ن تئز دوشر) بیر آیری موضوع کی بورادا دئیلمه لیدیر. بودور کی ???? ۱۳۲۰نجی ایلده (????۱۹۴۱م.) سووئت قوشونو ایرانا گئچدیکده بیر نئچه فارسی و تورکی نشریه لر چیخارتدی بیری فارسجا ایدی ظاهرا تهراندا چاپ اولوردو. آدی»دوست ایران « ایدی. بیری ده تبریزده تورک دیلینده نشر اولوردو آدی »وطن یولوندا« ایدی و قیزیل اوردو طرفیندن منتشر اولوردو بورادا چوخ مهم آداملار او جمله دن جعفر خندان، میرزه ابراهیموف، غلام محمدلی، سلیمان رستم و سایره لری هله جوان یاشلاریندا درین عشق و علاقه ایله یو روزنامه نی چیخاردیردیلار. بو روزنامه نین تورک دیلی و ادبیاتی نین تحرکی و تشویقی و انکشافی ساحه سینده تاثیری بی اندازه چوخ اولدو آذربایجان خصوصا تبریزده جوانلار جذب اولاراق شعر دئمه گه باشلادیلار آز زاماندا نهنگ شاعرلر عرصه یه چیخدی و اونلارین هله ده بیر چوخو آذربایجاندا ان مشهور یازیچی، شاعر و تاریخچی و سایره لر کیمی آد چیخارتمیشدیلار. بو روزنامه نین وئردیگی حرکت ایللرجه اثرینی حفظ ائتدی و ایران اسلامی انقلابینا چاتدیردی و انقلابدان سونرا یئنه ده تورک دیلی انکشاف تاپماغا امکان تاپا بیلدی. منظور بو دورکی او روزنامه آذربایجان ادبیاتی نین تاریخینده بیر » دؤنوش نقطه« و اونودولماز بیر حادثه ایدی. همان روزنامه نین بیر ستونونون باشلیغی بئله ایدی: » آذربایجان شفاهی خالق ادبیاتی توپلاییریق« و اونون آلتیندا هر نمره ده گرندریلن بیر نئچه آتالار سؤزو یا بایاتیلار چاپ اولوردو او واقتا کیمی بو جور شئی لره اهمیت وئرمیه ن آداملار بونلارین نه قده ر ظریف، گؤزه ل شیرین و اوره یه یاتیملی اولدوقلارینی حس ائده رک علاقه مند اولدولار.
هر حالدا بورادا بوندان آرتیق حاشیه یه چیخماق مناسب ده ییل آنجاق بو یولدا چالیشانلارین بیر نئچه سینی آد آپاراراق سؤزه سون قویوروق.
????-۱۳۴۴نجی گونش ایلینده. دوقتور س. جاوید بیر بالاجا جیبی کتاب (??? ۲۸۷صحیفه) تهراندا چاپ ائتدیردی و انقلابدان سونرا دا کیچیک جزوه لر چاپ ائله تدیریردی. سونرا آقای فرزانه، دوقتور ج- هیئت، خانم زهره وفایی، حسین دوزگون و سایره لر بو باره ده ایشله میشدیلر.? من اؤزوم ??-۴۵ ایل بوندان قاباقدان بیر حجم لی کتاب حاضیرلادیغیما رغما و اوندان سونرادا همیشهبو ساحه ده فعالیت ائتدیگیمه باخمایاراق کتاب نشر ائتمگه موفق اولمامیشام ????- ۱۳۳۶نجی ایلده بیر مقدار اونلاردان بیر قوندارما ناشره وئردیم اودا اونلارین بیر حصه سینی اوغورلویوب اؤز آدینا چاپ ائتدی. حتی شعرلرین بیر حیصه سینی «عاشیق غریب و شاه صنم جلد۲?» آدی ایله عاشیق غریب آدینا چاپ ائتدی (بو باره ده گئچه ن یایدا ???? ش- تبریزده نشر اولان مهد آزادی روزنامه سینده منیم، ایکی نمره ده چاپ اولان، مقاله لریمه مراجعه ائدین)
آردی وار