سلجوقلار ایران و اسلامین پارلاق دؤوره سی

م. کریمی
اوچونجو بولوم
آنادیلیمیز: آنجاق بونو ادعا ائتمک اولور کی سلجوق دؤورونده چوخلو تاریخی کتابلار، بلکه ۴۰ – ۵۰ کتابدان داها آرتیق کتاب یازیلمیشدیر کی هئچ بیر زماندا بو قدر تاریخی اثر یوخدور. دوغرودور بوگون سلجوق دؤوره سی نین تاریخ یازما شیوه سینی آراشدیرماق لازیمدیر و اوندان سونرادیر کی دوزگون سونوجلار الده ائتمک اولار.
گونوموزون مورخلرینه قارشی تاریخی کتابلار چوخدور و ادعالاری داها یئرسیزدیر.
آنجاق بو تاریخی کتابلارین بیر سیراسی نین یازارلاری بللی دئییلدیر:
او جمله دن ملک نامه، غرس النعمه، السیر فی محاسن اهل البدو و الحضر (محمد بن عبدالملک همدانی متوفی ۵۲۱)، عیون التاریخ ابن تغری بردی الاتابکی، تاریخ آل سلجوق (یازاری: ایوطاهر خاتونی)، مجمل التواریخ و القصص تاریخ سیستان، تاریخ الوزرا (بو کتابلارین یازاری بللی دئییلدیر) نغثه المصدور فی فتور زمان الصدر و صدور زمان الفتور (بونون یازاری دا شرف الدین انوشیروان بن خالد کاشانی دیر کی ۵۲۱ دن ۵۳۱ ایلینه قدر سارایدا مقام صاحیبی ایمیش) و بیر چوخلو کتابلار ایتیب – باتمیشدیر. آنجاق بو مجهول المؤلف و مفقود اولموش کتابلارین تقصیرینی سلجوقلارین بوینونا نئجه سالماق اولار؟
بو ادعا تکجه بیزیم فارس وطنداشلاریمیزین الیندن گلیر!
ملک نامه ده یرلی بیر گنجینه دیر کی تورک اوسطوره لری، سونرا تاریخلری یازییا آلینمیشدیر.
(دکتر ناصر صدقی، ص ۹۰). همین یازار سلجوقلارین تاریخ یازماغا رغبت سیزلیگینی ادعا ائدیر!
دیللرینه لاقید قالمالارینا بیر دلیل گتیره رک دئییرلر نیه محمود کاشغری دیوان لغات التورک کتابینی – اسلام دونیاسی نین ایلک دایره المعارفینی اؤز سلطانلارینا تقدیم ائتمه ییب بلکه عباسی خلیفه لرینه هدیه وئریرلر (ناصر صدقی، ص ۹۱). جواب آیدین دیر. محمود کاشغری سلجوقلار امپریاسیندا یاشامیر، بلکه قاراخانلیلار حکومتی آلتیندا یاشاییر.
کتابی دا عربجه یازمیش و خلیفه یوردوندا خلیفه نین آرزوسونو یئرینه یئتیرمک اوچون قلمه آلمیش و اونلارین ایستک لرینه جواب وئرمیشدیر. عئینی حالدا کتابین یازاری، قاراخان سولاله سینه باغلی و درین علاقه سینی ده قیرمامیشدیر.
بو سؤزو دئین یازاردان داها انتظاریمیز اولامازدیر کی تاریخی دوز آراشدیرا بیلسین.
بو سؤزلر گؤسته ریر کی بو آراشدیریجیلارین گؤزونو غرضلر اؤرتموشدور.
او یازیر نیه محمود کاشغری دیوان لغات التورک کتابینی سلجوق سلطانلارین تقدیم ائتمک عوضینه عباسی خلیفه لرینه سونورلار.
بو سؤزدن ایکی باشقا سؤزو دئمک لازیم گلیر. بیری بودور کی دیوان لغات التورک کتابی بو زامان ایراندا تانینمیش بیر اثر ایدی. دیوان اسلام دونیاسی نین، بلکه بوتون دونیانین ایلک دایره المعارفی ساییلیر.
بوندان علاوه بو کتابی کاشغری خلیفه نین ایسته یی اساسیندا یازمیش و اونا گؤره ده خلیفه یه تقدیم ائتمیشلر.
خلیفه لر بو بؤیوک انسان مکه زیارتینه گئتدیکده تورک تاریخی، تورکلری تانیماغا ماراقلارینی بیلدیریب و اوندان ایسته میشلر تورکلرین حقینده معلومات وئرسین.
کاشغری ده بیر دولت آدامی اولدوغو اوچون تورک اؤلکه لریندن درین معلوماتا مالیک ایدی و بیلدیکلرینی کتابینا توپلامیش و دیللریندن علاوه ادبیات، اوسطوره و تاریخلرینی و جغرافی یئرلری نین دورومونو، دیللرینین و ادبیاتلاری نین دورومونو دا یازمیشدیر.
قوتادغو بیلیک اثری ده ایراندا تانینیرمیش و آلپ ارسلان بو کتابی گؤردوکده نظام الملک دن ایسته ییر بئله بیر کتاب یازسین و سیاست نامه اثری یارانیر. بیلیریک سلجوقلارلا قاراحانلی لار آراسیندا ایلک زامانلاردا توققوشمالار اولوبسا دا ایکی بؤیوک حکومت یارادیب و قونشو اولاراق داها بیر بیریله ساواشمامیشلار، عئینی حالدا درین رقابت لری اولموشدور.
قاراخانلی لار تورک دیلینین گلیشمه سینه غیرت گؤستردیکلری حالدا، سلجوقلار اونلارا رقیب اولاراق فارس دیلینه یاردیمچی اولورلار.
فارس وطنداشلاریمیز بونو تورک سویونا بیر آخساقلیق بیلیرسه لر ده، اونلارین آلچاق فیکیرلریندن تؤرنمه بیر دوشونجه دن باشقا اولا بیلمز.
دؤردونجو سورونون جوابیندا سؤیله مک لازیمدیر کی سلجوقلارین اداره سیستمی چوخ منظم و دوزگون، عئینی حالدا دموکراسییا اویغون بیر سیستمدیر.
اقطاعات آدلاناق سیستم ایران تاریخینده پارلاق اقتصادی سیستم لرین بیری دیر کی غرب آراشدیریجیلاری بو سیستمی گونوموزون فدرالیس و سیستمی ایله توتوشدورورلار.
بو سیستمده اجتماعی – اقتصادی دورومون خالق کوتله سی نین رولونو آچیقلاییر. منتقد مورخلر یازیرلار سلطانلارین رفتارلار باره ده ده معلومات الده یوخدور.
بیر حالداکی بو کتابلاردا بیر به بیر سلطانلارلا خالق کوتله سی نین گئدیشاتی یازیلمادادیر. سلطان سنجر و قاری داستانینی بوگون هامی اوخوموشدور.
مورخلر حتا سلطانلارین سسینین بم یا ذیل اولدوغونو یازدیقلاری بیر دورومدا نئجه معلومات الده یوخ ادعاسینی ائدیرلر؟ الده اولان سندلر سلجوقلارین مچیدلر، قالالار، مدرسه لرین هزینه لرینی، هر بیر ایالتین جمعیتی، قوشونون ساییسی و هارادان خرج آلدیغی بللی دیر. بونلار گؤزلرینی چوخ زادلارا باغلامیش و گؤرمک ایسته میرلر.
همین تاریخی کتابلاردا چوخلو حیکایه لر خالق کوتله سی ایله سلطانلار آراسیندا گئده ن اولایلاردان دانیشیلیر.
بو یازار ادعا ائدیر سلطان سنجر ۵۰ ایل حکومت ائدیبسه ده اونون یاشاییشیندان آز معلومات الده واردیر. البتده بو معلوماتین آزلیغینی یازارین معلوماتی نین آزلیغی ایله ایضاح ائده بیله-ریک، یوخسا اونون اللی ایل عمرونون هر ایلینه عایید معلومات الده موجوددور.
بئله آز معلوماتلی یازار میدانا دوشدوکده تاریخین ورقلرینی آچیقلاماق عوضینه قارالاییرلار. اودور کی سلجوقلارین پالاق دؤوره سی قارالیر و اونلاری تکجه سویقونچو، یوروجو و غلام کیمی قلمه آلیرلار.
آلدیغیمیز معلوماتا اساسلاناراق حتا قادینلارین سارایدا و توپلومدا اولان دورومونو اؤیره نیریک.
بئله بیر معلوماتی اصلا و اصلا باشقا ملوک الطوایفی اولان سولاله لر – سامانیلر، آل زیار، طاهریلر، صفاریلر و باشقالاریندان آلماق موکون دئییلدیر. البتده بونلاری هئچ بیر زمان سلجوق امپریاسی ایله توتوشدورماق دا دوزگون ساییلماز.
بئشینجی ادعایا جواب دئمک اولار گئنیش بیر امپریادا یازارین الی آچیق، گؤزو آچیق و درین معلوماتی اولمالی دیر. حتا ابن اثیر کیمی بیر یازار بغداددا اوتوردوغو اوچون داها خراساندان دوزگون معلومات الده ائده بیلمز. ابن جوزی ده بئله دیر.
بونلار غربده اوتوروب شرقدن یازا بیلمزدیلر. اونلار ایرانین شرق، گونئی و قوزئینه گلمه میش و معلومات دا الده ائتمه میشلر.
اؤزه للیکله هر بیر ایالتین اؤزونه مخصوص سلجوق سلطانلارین سئچدیگی امیرلر حاکیمدیر و هر بیری اؤز تدبیرینی البتده سلطانین بویروغو اساسیندا ایشه آپاریب و یوردونو دولاندیریر. بونو سلجوقلارین بوینونا سالماق یازارین تاریخ بیلمه دیگیندن دوغولور.
بو زمان حتا وزیرلر حقینده نئچه – نئچه کتابلار یازیلمیش و ایرانلی اولان وزیرلرین درایت لر و تدبیرلرینی سلطانلار یارادیر، اونلارین آنجاق بیر بیرلرینه پاخیللیق اوزره رقیبلرینی اؤلدورمه یی اؤیره نیریک.
دموکراسی – بو سؤزجوک ایراندا تازالیقدا دیللره دوشورسه ده، سلجوق دؤوره سینده عمل اولونوردو. آلپ ارسلان دولتینی مشورت اوستونده قورموش و باشقا سلطانلار دا همین سیاستی داوام ائتدیرمیشلر.
وزیرلر، وکیل لر، سردارلار، اون باشی، یوزباشی و مین باشی لار هامیسی لیاقت گؤستردیکلری اساسیندا سئچیلیردیلر. ملکشاه وزیرینی – نظام المولکی – اونون تدبیری و وئردیگی پروگرام اساسیندا سئچیر.
حکومت بیر فدرالی سیستمی قورموشلار، مثلا هر بیر ایالتده اؤز نماینده لرینی قویموش و حکومت ایشلرینی اونلاردان ایسته ییردیلر. بونلار دا چوخ زمانلاردا تکجه سلجوق قبیله لریندن سئچیلمیردی، بلکه یئرلی آداملاردان دا لیاقت لری اولاراق حکومت باشیندا اولا بیلیردیلر.
تاریخی کتابلاردان بونو آلماق اولور. مرکزی حکومت داها ولایت لردن چوخ ایشی اولمور، بلکه اونلارین اداره سینی نماینده لریندن ایسته ییردیلر. بئله لیکله فدارالیستی حکومت کیمی اؤلکه نی اداره ائدیرلر.
بو سیستم سونرا گلن تورک دولتلرینه ده اؤرنک ساییلیر، مثلا آتابیگ لر (اتابکان) هر بؤیوک شهر و ولایتده حکومت بؤلوشورلر.
تاسوف یئری بورادادیر کی هله بیر سیرا ایران – فارس یازارلاری سلجوقلارین تاریخی کتابلارا رغبت لری اولمادیغینی یازیب و تاریخی کتابلارین آزلیغیندان گیلایه ائدیرلر. (دکتر ناصر صدقی، ص ۸۸ – ۱۱۰).
بو بیر حالدادیر کی بو تاریخی دؤوره ده یازیلان کتابلارین سایی هر بیر دؤوره دن آرتیقدیر.
بئله یازارلارین ساییسی دا آز دئییلدیر.
اونلار گئنیش یارانان امپراتورلوغا اشاره ائدیرلر، آنجاق بو بؤیوک حادثه حقینده یازیلارین آز اولدوغونو دا ادعا ائدیرلر.
بونلار بو ادعانین نه دنلرینی سایدیقدا، سلجوقلار دین یولوندا چالیشدسقلارینی و ملی مساله یه – تورکلوکلرینه اهمیت وئرمه دیکلریندن ده دانیشیرلار؟!
تورک دیلی و ادبیاتی فارس دیلی و ادبیاتی ایله بیرلیکده گلیشمه حالیندا یاشاییب، آرالاریندا رقابت اولورسا دا، تعصب یوخودور. فارس دیلی ادبی بیر دیل اولاراق گونو گوندن گلیشیر و سارایدا حؤرمت قازانیر.
تورک دیلی ده خالق ایچینده گئنیش شفاهی ادبیات یاراداراق خالق آراسیندا زنگین بیر کولتورون یارانماسیندا اؤز اؤنملی موقعیتینی ساخلاییر.
هر ایکی دیل بیر بیریندن ایلهام آلیر و بیر – بیرینه وام وئریر. تورک دیلینده شعر دیوانلاری یازیلیر داستانلار یازییا آلینیر و مثنوی لر اورتایا گلیر.
فارس دیلی داها آرتیق گلیشمه لره یول تاپیر. هئچ زامان بئله بیر دوروما صاحیب اولمایان فارس دیلی، سلجوقلار واسیطه سیله شرقدن غربه، قوزئیدن گونئیه قدر یاییلیر.
هنددن مصره قدر بوتون تورپاقلاردا ایشله نیلیر. سارایدا فارسجا سؤیله ین شاعیرلر تشویق اولونور. یوزلرجه کتاب مختلف ساحه لرده – اؤزه للیکله و داها آرتیق تاریخ ساحه سینده یازیلیر. بو زمان تاریخی کتابلاری ساییسی تامام تاریخ بویو کتابلاردان آرتیقدیر.
ایران تاریخی نین – حضرت آدم دن توتوب او زامانا قدر ان چوخلو کتابلار یازیلیر. دوزدور کی مورخ لر هامیسی سلجوق سلطانلارینی مدح ائدیرلر، اما بونو دا گؤروروک کی بونلارین چوخو سارایدان ائشیکده بو کتابلاری یازمیشلار.
آنجاق گؤردوکلرینی بگه نیب و اولای لاری دوزگون صورتده یازماغی بویونلارینا آلمیشلار. بونو آرتیرماق گره کیر کی سلجوق دؤورونده یازیلان تارخ کتابلاری فارس ادبیاتی نین فخری ساییلیر و عربجه ایله توتوشدوراندا فارس ادبیاتی اؤزونو تاپمیش اولور.
اونوتماییریق کی تورک دیللی مورخ لر ده اثرلرینی فارسیجا یازماغی بگه نیرلر.
نظامیه عنوانلی مدرسه لر و مکتب لر یارانیر و بو علمی محیطلرده حدیث – تفسیر – علوم ادبی – ریاضیات – نجوم – طبیعیات و حکمت تدریس اولونور و عالیم لر تربیه اولونور.
بو زمانلاردا عالیم لرین چوخلوغو دا گؤز قاماشدیریجی قدر چوخدور. اونلار نجوم ایشلرینی دوزنله ییب تقویمی ایلک دفعه اولاراق مرتب ائدیرلر، طیب بیلمی گئنیشله نیب، ده یرلی کشفیات اوز وئریر، ریاضیات، طبیعیات، شرعیات و باشقا بیلیم لر ساحه سینده درین گلیشمه لر اوز وئریر.
چوخلو شهرلر، مدرسه لر، مچیدلر، کؤرپولر، یوللار، کروانسارالار، بازارلا دوزه لینیر. بوگون ملی صورتده ثبت اولان تاریخی آبیده لر آراسیندا سلجوقلارین زمانه سیندن قالان اثرلر چوخلوغو ایله تانینیر.
بو اثرلر تکجه سلجوقلارین باشکندی اولان شهرلرده یوخ، بلکه ایرانین، حتا اورتا دوغونون باشا باشیندا اولان شهرلرده ده موجوددور.
شهرلر آبادلاشیر، بازار، مچید، کروانسارالار، مدرسه لر، کؤرپولر، قناتلار و . . . دوزه لینیر و خالقین ایش یؤنده می دوزه لینیر. تجارت هم شهرلرده و هم اؤلکه لر آراسیندا گونو گوندن رونق تاپیر.
آبادلیقلار چوخالیر، آبادانلیقلار آرتیر. ایشلر رونق تاپیر. نعمت لر چوخالیر. اکینچی لیک، پیشه ورلیک، گونو گوندن گلیشیر. خالق راضی بیر حیات سورور.
اقتصادی دوروم گلیشیر. نعمت آرتیر.
کوتله لر راحاتلیغا چاتیر. جادالار امنیت لی اولموش و هامی راحاتلیقلا سفره چیخیرلارو مکه سفرلری راحاتلیقلا اؤز یولوندا اولور.
کروانسارالار، یول اوستونده زایرلرین و یولچولارین استراحتی اوچون تاسیسلر دوزه لینیر. چاپارخانالار یولا دوشور.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com