ساکالارین آذربایجان تاریخینده اؤنملی یئری
م.کریمی
سون بولوم
آنادیلیمیز: نه یازیقلار کی ۱۷جی یوزایلدن تاپیلان خزینه¬لر غارت اولونور. اوغرولوقلار پتر کبیرین قولاغینا چاتدیریلیر. پتر امر وئریر تاپیلان نسنه¬لری پترزبورگ دا توپلاسینلار. بورایا بیر چوخلو قاییش، قولباق و بزه¬ک نسنه-لری توپلانیر. بو نسنه¬لر تزار ساراییندا بیر خزینه کیمی ساخلانیلیر.
۱۸جی یوزایلده سیبری¬ده تاپیلان نسنه¬لر حیوانلاردان دوزه¬لینن بزه¬ک وسایلی اورتایا گلیر. ژنرال ملگونف Melygunov، ۱۷۶۳جو ایلده بو قازینتی و تاپینتی¬لارا قاریشیر. سونرالار کلارک Clarke ، پالاس Pallas، دوبوآ دو مونتپرو Dubois de Montpereux سوماروکوف Sumarokov و باشقالاری علمی آراشدیرمالار اوچون سیبریه¬یه گلیرلر. بونلار اسکی قبیرلری بیر ده سؤکورلر. ۱۸۰۶جی ایلده نیکلایف Nikalaev دا بیر موزه دوزه¬لینیر. ۵ ایل سونرا باشقا بیر موزه تئودوسیا Theodosia دا آچیلیر. ۱۸۲۵جی ایلده ان بؤیوک بیر موزه کرچ Kerch ده یارانیر. بو موزه¬لر عتیقه تانیان لار اوچون هیجانلار یارادیر. آز بیر زاماندا ایکی مشهور عتیقه¬چی دوبرو Dubrux و استمپوسکی Stemposki باشقا بیر آداملارلا او جمله¬دن بلارمبرگ Blaremberg و آشیلAshil کرچ موزه¬سی-نین مدیرلریندن، کاریشا Karisha محلی وزارتین نماینده¬سی کرچ یاخیتلیغیندا آراشدیرماغا باشلادی. سونرا اونا بنزه¬ر بیر ایشلری باشلادی. آز بیر زاماندا بیلدی کی بورادا بیر چوخلو تاپیلان انسانلارین و آتلارین قبیرلری دمیرچیلرین زنگین هنرلرینی اؤزونده ساخلاییر. علمی آراشدیرمالار بو بزه¬ک – دوزه¬ک وسایلی ساییلان نسنه¬لر اوزه¬رینده یارانان هنر و اینجه صنعت تاریخین ان گؤزل اؤرنک¬لری¬دیرلر.
سونراکی آددیم، ساکالاری تانیماق اوچون ۱۸۶۰جی ایلدن سونرا گؤتورولدو. و.و. رادلوف v.v. Radlov سیبری¬ده آراشدیرمالارا دوام ائتدی. بو دؤنه تپه لری قازماقلا ایره لی گئدیب، ۱۸۶۵جی ایلده آلتایین گونئیینده کاتاندا Katanda یا چاتدی. بورا او قده¬ر زنگین ایدی کی بوتون عالیملری حیرته سالدی. چون آلتایلاردا همیشه لیک بیر یخچاللارا چاتدی. بو تپه¬لرین آستی همیشه بوزلارلا اوز – اوزه گلدی. بوزلارین اوستونو داشلار ایلا باسدیرمیشلار و بیلدیگیمیز کیمی یئرین ۲۱ فوتلوغوندا داها هئچ بیر بوز اریمز. قالسین کی داش ایله اوستو باسدیریلمیشدیر.
رادلوف بوندان خبرسیز، دستور ائدیر بوزلاری اریتسینلر. یوزایللر بویو اریمه میش قالان بوزلار اریدیلیرو حیرتله بیر اؤلولرله اوز – اوزه گلیرلر کی سانکی بوگون اؤلموشلر. اونلارین پالتارلاری و بزه¬ک¬لری ال دگمه میش قالمیشدیر. قبیرلرین نسنه¬لریندن بیر سیراسی آرادان گئتمه¬میشسه ده، رادلوف بیر چوخلو پالتار و ائو وسیله¬لرینی تاپیر. بو تاپینتی-لارین ده¬یه¬ری ۸۰ ایل سونرا بیلینیر.
روسیادا بو تاپینتیلار چوخالدیقجا، چوخلو اؤرنک¬لر الده ائدیلیر و بیلینیر کی اورآسیانین چؤللرینده ساکالار کیمی بؤیوک بیر قبیله و اینجه صنعته ماراقلی بیر مدنیت صاحیبی یاشاییرمیش. سونرالار ساکالارین هنری وایکینگViking و سلت Celt و مروونژین Meroveingian هنرلریله قاریشماسی بو آراشدیرمالاری داها چتین¬لشدیردی. بو چتین لیک لر، چوخلو بیلگین لری ماراقلاندیردی و بیر چوخلو عالیم¬لر بو آراشدیرمالارا قاتیلدیلار. اونلار چالیشیرلار بلکه بو اسکی هنرین قایناغی و کؤکو، هائله باشقا خالقلارین مدنیتی ایله قاتیشماسی¬نین نه¬دن¬لرینی ایضاح ائتسینلر. تولستوی Tolstoy، کنداکوف Kondakov ایکی روس عتیقه¬چی ایلک آراشدیریجیلار اولدولار. اونلار بو تاپیلان نسنه¬لری کُد قویماغا باشلادیلار. بیر آز کئچمه¬دن روستوتسف Rostovtzeffروسیه¬ده، مینز Minns و دالتون Dalton اینگیلتره¬ده، رایناک Reinack فرانسادا، تالگرن Talgern فنلاندیادا و بیر چوخلو بیلگین¬لر بو تاپینتی¬لار اوزه¬رینده چالیشماغا داوام ائتدیلر و الده ائدیلن معلوماتی اسکی مورخ¬لرین سازدیقلاری ایله – هرودوت و هیپوکرات یازیلاریلا توتوشدوردولار و ساکالار حاققیندا بیر آنلاشمایا یاخینلاشدیلار. ایش ماراغی اونلاری داها آرتیق هیجانا گتیردی. بو هیجان او قده¬ر ایدی کی هر بیری بیر قبیرین سؤکمه¬گینه باشقا بیر ماراق گؤسته¬ریرلر.
روستوتسف و مینز و باشقالاری بو قولباق و قاییشلاردا اولان بزه¬ک¬لردن ائله ذوق آلیرلار کی تامام سورغولارا جواب وئره بیلیرلر. رودنکو Rodebki نظری آلتیندا آراشدیرمالار ساکالارین آلتایلاردان اولدوغونو ثبوتا چاتدیردی و هرودوت یازیلاری تصدیقلندی. پازیریک قبیرلریندن تاپیلان نسنه¬لر رادلوفون ۸۰ ایل اؤنجه ماتاندا دا تاپدیقلارینی تصدیق ائتدی.
رودنکو ۱۹۲۴جو ایلده بو تاپینتیلارا ال تاپمیشدیر. پازیریک دره¬سینده – چولیشمان Chulishman داغعلاری اتک¬لرینده تاپیلان نسنه¬لر بو امودو دیریلتدی. رودنکو اولاکان Ulakan چایی و دره سی قیراغیندا ۴۰ تپه¬لی بیر قبیر تاپدی. بو تپه¬لر بیر – بیریله فرقلی اولاراق قبیرلری اوستونده بوز ساخلاییجی قاتلار وارایدی. ۱۹۲۹جو ایلده رودنکو و یاردیمچیسی اولان گریاسنوف Griasnov بیر چوخلو تپه¬لری سؤکدولر. الده ائدیلن سونوجلار هیجان یارادان¬ایدی. آنجاق ایشی بیر زامان بوشلاییب و ۱۹۴۷جی ایلده بیر ده باشدان باشلاییب ایکی ایل داوام ائتدیلر. بوتون بو تاپینتی¬لار بیر بؤیوک قبیله و یا ملتین یاشاییشینا باغلی ایدی کی بزه¬ک نسنه¬لرینه و ایشلرینه دریندن ماراقلی و مهارتلی¬ایدیلر. اونلار ائله مدنیتده ائله بیر دوروما ال تاپمیشلاردیر کی ان گؤزه¬ل چادرلار، چرخلی و تکرلی آرابالار، هابئله آت سورمک ده مهارت، ان گؤزه¬ل پارچالار توخوماقدا، دادلی طعاملار بیشیرمکده، گؤزه¬ل قاب – قاجاقلار دوزه¬لتمه¬ده و گؤزه¬ل بیر یاشاییش طرزینه مالیک اولماقدا باشقا ملت¬لردن یوخاری سویه¬ده¬ایدیلر.
رودنکو و دوستلاری بو قازینتیلاری مهارتله ایره¬لی آپاریرلار و اونلارین یاشاییش یؤنلرینه ال تاپیرلار. او، بو نسنه¬لری آلتای داغلاریندان آرمیتاژ موزه¬سینه آپارماغا باشاری گؤستردی و مهارتله نشان وئردی کی ساکالار آلتای خالقلاریندان و تورک کؤکلو بیر طایفالاری بیرلشمه¬سیندن یارانمیشدیر.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۱۶ اسفند ۱۳۹۶ ساعت ۵:۵۲ ق.ظ
