جنبش تنباکو و لغو امتیاز آن در حافظه تاریخی ما
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نویسنده این نوشتاردرلابه¬لای مطالب خود بنا به تنوع و نیز عادت تقویمی و تاریخی به سراغ موضوعات تاریخ محور و نیز موضوعیت تاریخی برخی از حوادث، کسان و افرادِ مؤثر رفته و با ایجاد گفتمانی از نظرگاه¬های مختلفِ صاحب¬نظران در حد و قامت نوشتاری با رویکرد تحقیقی اما ساده و قابل استفاده می¬پردازد.
از منظر تاریخی، کشف حجاب، واقعه جیلولوق در ارومیه و استان، انقلاب¬اسلامی و دوم بهمن، تاریخ ادبیات ( داستان، شعر و به ویژه ادبیات¬انقلاب¬اسلامی) و از منظر هنری کسان و افراد مؤثر، معماری، آثار مکتوب، میراث فرهنگی وغیره-دست مایه کلی مطالب تاریخ محورِ نویسنده این نوشتاربوده¬است.
اینکه نسل حاضر و مردمان عصر حاضر در کشور ما ایران یا برای نمونه کلانشهر ارومیه و استان تا چه حد از حافظه تاریخی جمعی و فردی پیرامون تاریخ و فرهنگ کهن و معاصر خود برخوردارند، سؤالی است تخصصی و درخور تحقیق مستقل در حوزه جامعه¬شناسی انسانی و انسانی¬شناسی تاریخی و معاصر که میانه متن حاضر جایگاه و فرصت مناسب آن نیست.
همین قدر که حافظه تاریخی، جریان بودن، شدن و هستن مردمان یک منطقه و سرزمین از خرد تا کلان را با خود و در جریان خود محفوظ و جاری دارد و خروشان بودن مسیر این جریان، از وقوع دوباره تاریخ در ادوار بعدتر و معاصر به تحقیق و تجربه جلوگیری می¬کند و در اصطلاح ساده مردمان صاحب حافظه تاریخی از یک سوراخ دوبار گزیده نمی-شوند؟!؟
عصر حاضر با نشانه¬های خاص خود دارای ابعاد تجربه برانگیزِ مختلف و متنوعی است که مستقیماً با ما و سرنوشت ما و آینده ما پیوند و ارتباط دارد.تاریخ معاصر ما آکنده از همین نشانه¬های خاص است اما متعلق به دوره و ادوار ویژه خود!
تاریخ سیاسی ایران از میانه دوره قاجار تا وقوع انقلاب¬اسلامی ایران و از وقوع آن تا به امروز با این نشانه¬های خاص نشانه¬گذاری شده است.یکی از این نشانه¬های مهم حضور عمیق و خانمان برانداز جهان¬غرب و شرق با عناوین سفیر، مستشرق، وابسته نظامی و سیاسی، تجار و سرمایه¬گذار و شرکت¬های تجاریِ مختلف، مستشرق، مورخ، باشتان¬شناس و …. است.
یک قلم از حضور این عناوین محترم را می¬توان در طول و عرض واقعه بزرگ جنش تنباکو بررسی کرد. حضور کمپانی به نام رژی است که سؤاستفاده اعمال این کمپانی از اقدامات نابخردانه رجال قاجاری مقدمات اعطاء امتیاز تنباکو به این کمپانی را فراهم آورد که فقط یکی از امتیازات مختلف به این کمپانی و کمپانی¬های مشابه بود.
برای یادآوری و سنجش حافظه تاریخی خود هم که شده با مطالعه زوایایی این جنبش، نحو حضور و سؤاستفاده غربیان و شرقیان در کشور ما و از منافع¬مان را مرور کنیم تا به خاطر بسپاریم که در عصر حاضر نیز آنان پشت درهای بسته چنگال تیز کرده¬اند و منتظر فرصت هستند. فریاد مردم ایران در انتخاب حکومت جمهوری¬اسلامی به تأسی از امام راحل بنیان¬گذار نظام جمهوری اسلامی« نه شرقی نه غربی، جمهوری اسلامی» متأثر از همین حافظه تاریخی بوده و نیز هست.
زوایایی از جنش تنباکو به اختصار
حامد آلگار، درباره نقش علماى مذهبى در نهضت تنباکو و اثرات این نهضت مى‌نویسد:« هیجانى که علیه امتیاز تنباکو پدید آمد، از یک سو تکرار نقش سنتى علما در مخالفت‌با دولت و از سوى دیگر، پیش در آمد انقلاب مشروطه بود. علما در فرصتهاى مناسب به منظور دفاع از منافع ملى، علیه دولت اقدام مى‌کردند. در امتیاز تنباکو، تمام ملت‌به رهبرى علما متحد شدند. این اقدام در اصل، مقابله‌اى بود میان مردم و دولت که در آن رهبرى علما، اراده و مفهوم تازه‌اى از رهبرى را نشان داد. در این جریان، نقش سنتى دوگانه علما- مخالفت‌با دولت و مقاومت در برابر رخنه تدریجى بیگانه – با شدیدترین وجهى متجلى شد و این نقش دوگانه را علما به جنبش انقلاب مشروطیت‌سپردند.» نیکى کدى، اعتراض به امتیاز تنباکو را نخستین جنبش موفقیت‌آمیز مردم در تاریخ جدید ایران مى‌داند که به شکست دولت و پیروزى اعتراض کنندگان در مورد تقاضایشان براى الغاى همه جانبه امتیاز منجر شد. این موفقیت، بى‌تردید به مخالفان هشیار دولت و خارجى جسارت بخشید تا آن جا که براى نخستین بار دریافتند که مى‌توان در مقابل دولت نیز ایستاد حتى در موضوعى که پاى منافع قدرتهاى اروپایى در میان باشد. بنابراین، دولت در رویارویى با این امتیاز تحمیلى وغیرعادى با مشکل یک اعتراض عمده روبه‌رو بود. اعتراضى که از ناحیه مردم به اوج خود رسید و با فتواى میرزاى شیرازى همگان را در یک جبهه واحد قرار داد و با وحدت شگفت¬آورى، واکنش نشان دادند. همه مردم، قلیان¬ها و سیگارت¬ها را کنار گذاردند و حتى این تحریم به داخل کاخ سلطنتى نیز کشانیده شد. این اولین درسى بود که اتحاد ملت‌به شاه و صدراعظم داد و منجر به لغو امتیاز شد. از دیگر اثرات نهضت، این است که پس از لغو امتیاز، ناصرالدین شاه هرگز نتوانست موقعیت پیشین خود را به دست آورد زیرا علما در این مقابله، پیروز شده بودند. بدین ترتیب در وضعیتى که قدرت سلطنت تضعیف مى‌شد، مردم، قابلیت‌خود را براى اقدام یکپارچه به ثبوت رساندند و علما دریافتند که هنوز مى‌توانند در قلمرو سیاست نیز پیروز شوند.از طرفى در نهضت تنباکو، یک دولت‌خارجى یعنى انگلستان به مبارزه طلبیده شده بود. لغو امتیازنامه تنباکو به حیثیت انگلستان در ایران آسیب سنگینى وارد کرد. پس از لغو امتیاز، همه انگلیسی¬ها در نظر مردم ایران، قابل ملامت‌بودند. لغو انحصار تنباکو همچنین مایه ناخرسندى زمامداران انگلستان شد. در پارلمان از سیاست انگلستان در ایران و از جمله سیاست گروه¬بندى‌هاى خاورمیانه‌اى و هندوستانى آن کشور انتقاد شد. براى عمال انگلیس، حفظ اعتبار خارجى ایران از اهمیت زیادى برخوردار بود. چون اگر اعتبار خارجى ایران حفظ نمى‌شد، تجار انگلیس نمى‌توانستند در ایران سرمایه‌گذارى کنند. واگذارى امتیاز تنباکو و الغاى بعدى آن، مساله برخورد منافع روس و انگلیس را در ایران و نیز تاثیرى را که این برخورد منافع در سیاست داخلى ایران گذاشته بود، برملا ساخت. این امر، نشان داد که چه طور براى بریتانیا امکان این که از موقعیت ویژه روسیه در ایران چشم بپوشد، وجود ندارد. از مدتها پیش روشن شده بود که منافع سیاسى دیر رس بریتانیا در ایران با مقاومت روسیه روبه رو خواهد شد. مخالفت روسیه با امتیاز رویتر و نیز با امتیاز شرکت رژى این واقعیت را آشکار ساخت که این مخالفت در صورت لزوم به زمینه تجارتى نیز کشیده خواهد شد. امتیاز تنباکو و جنبش ضد آن به خوبى نشان داد که آگاهى مردم ایران که علیه سرمایه‌داران بیگانه و ضد حکومت‌شاه و در راه استقلال کشور خویش به پا خاسته، تا چه حد رشد کرده است. در این جریان مى‌توان نقاط آغازین ایجاد افکار عمومى را در ایران دید براى اولین بار، مردم در تحولاتى که به خود آنها مربوط مى‌شد، دخالت و با حمله به حکومت، امتیازى را که واگذار شده بود، لغو کردند. حافظه تاریخی خود را به فراموشی نسپاریم که فراموشی تاریخی و نسان حافظه¬ی آن یعنی گرفتار شدن در چنگال قدرت های که امروز هم با هزار عنوان در منطقه ما به خون¬ریزی و آتش¬افروزی مشغولند!
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۷:۰۳ ق.ظ
