تعزیه در معنای تئاتر
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: تعزیه مراسمی آیینی نمایشی است که در جغرافیای فرهنگی ایران کنونی برخلاف سایر مناطق شیعه‌نشین وجوه دراماتیک فربهی یافته است. وجود تنوع در اجرای تعزیه در نقاط گوناگون این جغرافیا نیز بر این نکته تاکید دارد که تعزیه پدیده‌ای فرهنگی است که در تعامل با فرهنگ بومی هر منطقه رنگ و بوی آن فرهنگ را به خود گرفته و اجرای متفاوتی خلق نموده است. در این رساله اجرای تعزیه از نظر سیر تاریخی و مفاهیم واژگانی به عنوان نگاره ای مختصر مورد بررسی قرار گرفته و نویسنده این نوشتار تلاش نموده برای بررسی این موضوع با استفاده از منابع مشترک ادبی و تاریخی و با کمک استراتژی استفهامی به سه پرسش پاسخ دهد: ۱٫ آیا تعزیه‌ی سیر تاریخی مشخصی در مناطق مختلف کشور دارد؟، ۲٫ آیا این تفاوت‌ها نسبت بومی و فلکلوریک دارند!؟ ۳٫ این تفاوت¬ها و تغییرات حاصله از این تفاوت¬ها در جهت تقویت بعد آیینی تعزیه است و یا بعد نمایشی آن؟ و…
تعزیه در لغت به معنای تعزیت، سوگواری و عزاداری است، به معنای تعزیت و برپاداری عزای حضرت سیدالشهدا صلوات ا… علیه و روضه خوانی و شبیه نیز تعبیر شده است. در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی با آداب و رسوم و سنت_های خاص است که بر خلاف معنای لغوی آن لزوما غم انگیز نیست. اما در اصطلاح معادل شبیه و شبیه‌خوانی است، نوعی مراسم آیینی-نمایشی است که برای سوگواری و بزرگداشت بزرگان مذهب تشیع و مصائب ایشان، به ویژه واقعه کربلا برگزار می‌شود.
تقریبا از همان سال ۶۱ ق. که امام حسین و یارانشان در دشت کربلا به شهادت رسیدند دوستداران خاندان علی که بعدها شیعیان نام گرفتند هر ساله در دهه اول محرم برای سوگواری و بزرگداشت راه و یاد ایشان مراسمی برگزار کرده و تلاش می‌نمودند تا نام این واقعه و پیام آن‌را زنده نگاه دارند. اولین بار در ایران به صورت مستند در دولت شیعی آل‌بویه و به دستور معزالدوله دیلمی به سال ۳۵۲ ق. بود که فرمان تعطیلی بازار در روز عاشورا صادر گردید و دسته‌های سینه زن به راه افتاده و سوگواری کردند. در بغداد به مردم دستور داد که براى حسین بن على دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامههاى خشن و سیاه بپوشند و زنان موى پریشان، روى سیه کرده و جامه چاک زده نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلى به صورت بزنند و مردم چنین کنند…
پس از او دوران صفوی بسیار بر روی این واقعه و مراسم‌های مربوط به آن کار شد و گونه‌هایی از مراسم آیینی البته ملهم از آیین‌های باستانی ایران زمین و برخی اقوام و مذاهب دیگر رشد یافت. در کنار دسته‌روی سینه زن‌ها و زنجیر زن‌ها به مرور روایت واقعه کربلا و حضور افرادی در هیئت و لباس شهیدان کربلا در کنار عزاداران، مراسم سوگواری را رنگ و بوی دیگری داد. کتاب روضه‌الشهدا نیز در این زمان به تحریر درآمد که روایت وقایع کربلا را برای عزاداران در روضه‌خوانی متداول نمود و در ادامه منبع اصلی روضه‌خوانی‌ها و تعزیه‌خوانی‌ها در سراسر کشور شد. پس از عصر صفوی در دوران افشاری به علت سنی بودن نادر شاه و تلاش برای صلح با دولت اهل تسنن عثمانی آیین‌های عاشورایی مسکوت گذاشته شد، اما در عصر زندیه نوعی مراسم آیینی-نمایشی ظهور پیدا کرد که وقایع کربلا علاوه بر روایت به نوعی به اجرا و نمایش در می‌آمدند که شبیه‌خوانی یا تعزیه نام گرفت. قاجاریه دوران توامان اوج و زوال تعزیه است، در زمان فتحعلی شاه و به ویژه ناصرالدین شاه تعزیه به نقطه اوج خود رسید. کمی بعد نیز در اواخر حکومت قاجاریه با بی مهری روشنفکران و به عنوان نمادی از تحجر، خرافه و مطبوع عوام، منزوی و در ابتدای پهلوی رسما قدغن اعلام شد. هرچند از آن پس تعزیه دیگر به دوران زایش و اوج خود بازنگشت و در بسیاری از مناطق ایران به خصوص شهرهای کشور تقریبا از بین رفت، اما در میان روستاها و شهرهای کوچک باقی ماند و به حیات خود تا به امروز ادامه داده است.
تعزیه به یک معنا جزء مناسک و آیین‌های شیعی دسته‌بندی می‌شود به طوری که برگزارکنندگان تلاش دارند با برگزاری این‌گونه عزاداری، بخشودگی گناهان خود و مخاطبین خود را فراهم و موجبات ادای نذر و نذوراتشان را نیز فراهم آورند. اما از منظر دیگر تعزیه را می‌توان نوعی نمایش دید که تلاش دارد با نمایشی کردن روایت داستانی به صورتی جذاب برای مخاطبین خود لذت و سرگرمی به ارمغان آورد و در طول تاریخ تلاش نموده است تا از صرف روایت و نقل داستان فراتر رود. طرح تاریخی: قدیمی‌ترین سندی که وجود تعزیه در کشورمان را به اثبات می‌رساند سفرنامه کارستن نیبور جهانگرد آلمان است. نیبور در سال ۱۷۶۵ م. در جزیره خارک شاهد مراسم تعزیه است، او در این نوشته ادعا می‌کند که در این جزیره تعزیه تماشا کرده است و بیان می‌دارد که عده‌ای در یک میدان به دنبال یاران امام حسین می‌گشتند و تعدادشان خیلی زیاد بوده است و ذکر می‌کند امام حسین و ۷۲ تن از یارانش در آن جنگ هستند.
شرحی را که نیبور روایت کرده، با توجه به مهارت اجراکنندگان و جزئیات پرتعداد، نشان از ظهور و حضور تعزیه زمانی پیش‌تر از این تاریخ است و حداقل بیش از پنجاه سال پیش‌تر از زمان نقل شده است، حتی اگر این نکته را نپذیریم و تاریخ ظهور و حضور تعزیه را همین تاریخ بدانیم مدت سیصد سال است که تعزیه به شیوه‌ی نمایشی امروزی در کشورمان حضور دارد. بررسی دقیق‌تر ما را به اینجا می‌رساند که اولین سند تعزیه در کشور مربوط به منطقه جنوب است و در طول این مدت حتی تا به امروز گزارش‌های بسیاری وجود دارد که نشانگر حضور ممتد و زنده تعزیه در این منطقه در طول گذر این زمان‌ها علیرغم فراز و فرودهای تعزیه در کشورمان است. اما نکته مورد توجه اینجاست که شیوه اجرای تعزیه در مناطق مختلف کشور و حتی بین مناطق مختلف جنوب کشور تفاوت دارد. لازم به ذکر است که تعزیه با ویژگی‌های نمایشی خاص خود در میان سایر مراسم سوگواری ایام محرم در جهان تشیع ویژه‌ی کشور ایران است که بخش قابل توجهی از آن برگرفته از آیین‌های پیش از اسلام مانند سوگ سیاوش، کین ایرج و… است و به نوعی هویت تاریخی خاص جغرافیایی ایران را در خود دارد. اما همان طور که گفته شد تعزیه در هر منطقه‌ای از ایران رنگ و بوی بومی و محلی به خود گرفته است و ویژگی‌های فرهنگی آن منطقه را در طول زمان در خود حل کرده است به طوری که با تعزیه نقاط دیگر کشور در عین شباهت تفاوت‌های قابل توجهی دارد.
شیوه اجرای تعزیه و وابستگی آن به مشارکت‌کننده هایش در هر منطقه فرهنگی باعث ورود بسیاری از اصطلاحات و اشعار عامیانه و متل¬های آن منطقه در نسخ تعزیه‌اشان شده است و حضور برخی مراسم و مناسک محلی و یا حتی موسیقی و آوازهای محلی در تعزیه‌ی مناطق کشور نشان از اثر پذیری فرهنگی این پدیده حتی در اجرا دارد.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۲۹ آبان ۱۳۹۲ ساعت ۷:۳۶ ق.ظ
