بدیعی ادبیات تئرمینلرینه آچیقلامالار(۲)

م.ع. فرزانه
۲۶- آنسیکلوپدی ( دایر?المعارف)Ansiklopedi
آنسیکلوپدی س?زو فرانسه دیلیندن آلینمیشدیر. بونون قارشیلیغی تورکو? فارسی و عربی دیللرینده (دایر?المعارف) عنوانیله تانینماقدادیر. آیری-آیری موضوعلاردا چئشیتلی بیلگی وئرن ب?یوک اثر آنلامیندادیر. آنسیکلوپدی بوتون ماد?لره آلفابئتیک سیرا ایله دوزولوب آلفابئتیک? بیلیم چئشیتلرینه گ?ره سیرالانیرسا? سیستماتیک? بیر بیلیمی یا حرفه‌نی تام آیرینتیلاری ایله قاپساسا? حرفه یا تخصصی آدینی آلیر. بوگون تانینمیش آنسیکلوپدیلر آمریکا? فرانسه? ایتالیا? آلمان? انگلیس و شورا حکومتی طرفیندن نشر ائدیلمیش روسیه آنسیکلوپئدیسی‌دیر. سون یاریم قرنده تورکیه و آذربایجاندا دا آنسیکلوپدیلر نشر ائدیلمیشدیر.
۲۷- آنتونیملرAntoniml?r
آنتونیملر آنلامجا بیر-بیرینه عکس آنلاییش بیلدیرن س?زلردیر. آنتونیملرین جرگه‌سینده هم ا?زل آذربایجان س?زلری? همده آلینما س?زلر واردیر. ا?زل آذربایجان دیلینده اولان آنتونیملره اولگو: ایستی-سویوق? برک-بوش? ب?یوک-کیچیک? گئج-تئز? اکین-بیچین? آز-چوخ? آغ-قارا? گ?زل-خوسمات(چرکین)? آشاغا-یوخاری? آل-وئر? توت-بوراخ… آلینما س?زلردن تشکیل اولان آنتونیملردن نمونه: ساغلام-خسته? محبت-نفرت? عادل-ظالیم? ح?رمت-غضب… بدیعی اثرده بو کیمی س?زلرین یاناشی ایشله‌دیلمه‌سی یازیچینین افاده ائد?جک دوشونجه و دویغونو اوخوجویا قاباریق شکیلده چاتماسینا یاردیم ائدیر. حسین جاویدین “سیاووش” اثرینده کی تیپلردن بیرینین دیالوقوندا آنتونیملر ایشلنمیشدیر:
آلتون? آلتون! او هر دردین درمانی?
آلتون پنجه‌سیندن قورتاران هانی
… بو گ?ستریر دئوی ملیکدن اینجه?
بونسوز گوندوز اولار قارانلیق گئجه.
۲۸- آنتولوژیAntoloi
(آنتولوژی س?زونون اصلی یونانجا اولوب و چیچک توپلاما آنلامیندا ایشله‌دیلمیشدیر.)ادبی-بدیعی اثرلرین ایستر شعر? ایسترسه نثر اثرلرین ان گ?زل و ان اینجه‌لریندن سئچیلمیش اثر. ادبیات تاریخینده ایلک آنتولوژینی قدیم (میلاددان ا?نجه ۲-نجی قرنین سونو و ۱-نجی قرنین اولینده) “مله‌آکر” آدلی شاعیر ترتیب ائتمیشدیر. او “چلنگ” آدلی آنتولوژی مجموعه‌سینده ا?ز شعرلریندن علاوه? قیرخ آلتی شاعیرین شعرلریندن ده گتیرمیشدیر. بوگون آیری-آیری شاعیرلرین سئچیلمیش اثرلرینی یا هر هانسی? بیر خالقین ادبیاتیندان سئچمه نمونه‌لری احاطه ائدن اثرلره آنتولوژی دئییلیر.
۲۹- آرشیتکتوراAr?itektura
اساسدا معمارلیق آنلامینی افاده ائدن بو س?ز? ادبی-بدیعی اثرین واحد بیر اساسدا پلانلاشماسینا و اوندا اولان آنا حصه‌نین اثرین باشقا حصه‌لری ایله قارشیلیقلی ایلگیلری و قورولوشو افاده ائدیر. بو آنلام کومپوزیسیون (بیرلشدیرمه) تئرمینینه یاخین اولسادا? بونلاری بیر-بیریله قاریشدیرماق اولماز. کومپوزیسیون اثرین داخلی شکلی اولوب و بوداقلاری اونون حصه‌لری آراسیندا یئرلشمه‌سی و انکشافی مقصدینه خدمت ائدیر. حال بوکی? مهارتله یارادیلان آرشیتکتورا دا بدیعی اثرین آیری-آیری حصه‌لری (باشلانیش? قورتاریش? فصیللر? یا پرد?لر? کیتاب و اونون جیلدی) واحد حالدا بیرلشدیریلیب? اونلارین مضمونا ایلگیلنمه‌سینه سبب اولور. آرشیتکتورانین اثر اوچون ا?نملی اولدوغونا ماکسیم گورگی بئله تأکید ائدیر: ” لئونید لئونوفون “اوغرو” اثرینین م?لفیدیر. بیر زامان گله‌جک کی? بو اثرین قورولوشونو? “آرشیتکتوراسینی” جدی صورتده ا?یر?نه‌جکدیر.”
۳۰- آپوکریفApokrif
اورتا عصرلرده مسیحیت ادبیاتیندا “مقدسلر”ین یاشامی ایله باغلی اولان بهشت? جهنم? آخرت حاققیندا دانیشان متنلر مسیحیتدن ا?نجه و هابئله ایلک ایللرینده “آپوکریف” هامی اوچون یوخ? آنجاق تک بیر اولیالار و عارفلره میسر اولان متنلره دئییلیردی. سونرالار رسمی اینانجا و کلیسایا عاصی اولان? اونلاری رد ائدن قاباقجیلارین انکشافی ایله باغلی اولاراق آپوکریفلر دینه قارشی دورانلارین الینده مبارزه سلاحینا چئوریلیر. رسمی کلیسا آپوکریف اوخوماغی یاساق ائتمیش و بو آماجلا دا “یازیچی” کیتابلارین لیستنی دوز?لدیب یایمیشدی. بعضی کلاسیک یازیچیلار آپوکریفدن بیر تاریخی ادبی قایناق کیمی فایدالانمیشلار. نمونه اولاراق دانته ” آللاهلارین کومئدیسی” نده و داستایفسکی “کارامازوف قارداشلاری” رومانیندا آپوکریفلردن یاد ائدیلیر.
۳۱- آسقیAsq?
خالق ادبیاتیندا ایشله‌دیلن بیر دئییمدیر. خالق شاعیرلری آراسیندا کی شعر یازیشمالارینی قازانانلارا وئریلمک اوز?ره دیوارساز? تفنگ? شمشیر? هئیبه کیمی جوربه جور شئیلر آسیلیر. بونلارا آسقی و اونو قازانماقدا آسقینی یئندیرمک دئییلیر.
۳۲- عاشیقA??q
قافقاز? تورکیه و خصوصیله آذربایجان و ایران تورک سویلولارینین ائل صنعتکاری چوخ قدیم زامانلاردان عاشیغین آدی: دده? اوزان? وارساق? یانشان و ان سونرالار عاشیق اولموشدور. عاشیقلار خالقین دوشونجه و دویغولارینی? حیات و مبارز?لرینی افاده ائدن نظم و نثر اثرلر یارادیر و بو اثرلری سازین مشایعتی ایله ایفا ائدیرلر. خالق عاشیقلاری و خصوصیله اوستاد عاشیق آدیله تانینانلار هر زامان? هر یئرده یاراتدیقلاری سئوگی و قهرمانلیق داستانلاریندا ائل دردینین دویانی و س?یلیه‌نی? حاق و عدالتین جارچیسی و افاد?چیسی کیمی تانینمیشلار. عاشیق یارادیجیلیغیندا “هواجات” آدی آلمیش موسیقی و رقص هاوالارینی خالق سئویر و اونلارلا ایلگیله‌نیر. بوگونه کیمی هشتادا یاخین عاشیق هاواسی تانینمیشدیر.
آذبایجان عاشیق صنعتی نین تأثیری ایله قافقاز خالقلاری آراسیندا گ?رکملی عاشیقلار مئیدانا چیخمیش دیر. سایی یوزلری آشان بو عاشیقلارین آراسیندا سلیمان ستاسکی? سایات نووا و یتیم گورجو کیمی اوستا عاشیقلار و قوسانلار هر شئیدن چوخ آذربایجان عاشیق مکتبینین تاریخی سیناقلاری? یارادیجیلیق ا?ز?للیکلری و اوسلوبلارینا اساسلانیر. تورکیه ده یاشاییب یاراتمیش یونس ایمره? قاراجا اوغلان? امراه و ویئسل کیمی عاشیقلار تکجه تورکیه‌نین یوخ? بلکه عمومیتده شرق عاشیق ادبیاتی نین اوستا سیمالاریندان ساییلیرلار. آذربایجاندا عابباس توفارقانلی? قوربانی? خسته قاسم? عاشیق علسگر? عاشیق شمشیر. بوگونکو عاشیق شعرینی گوللندیرمکده و اونا قول-قاناد وئریب معاصر عاشیقلارین یارادیجیلیق یولون ایشیقلاندیرماقدا عاشیقلارین ایفا ائتدیکلری ادبی-بدیعی اثرلر قرنلر بویو آغیزدان-آغیزا? نسیلدن-نسیله قورونوب? ائلدن-ائله گزیب یاییلمیش و بوگونه قدر گلیب چاتمیشدیر. عاشیقلارین ا?ز بدیعی یارادیجیلیقلاریندا بایاتی? گرایلی? قوشما? تجنیس? مخمس کیمی قیسا و ییغجام قالیبلاریندان توتموش? ب?یوک داستانلارا قدر جوربه‌جور بدیعی اثرلر یاراتمیش و یاراتماقدادیرلار.آذربایجان فولکلورونون ان قدیم و ب?یوک شاه اثری ” دده قورقود داستانلاری”? “کوراوغلو”? “اصلی و کرم”? “عاشیق قریب”? “قاچاق نبی و اونلارلا بو کیمی داستانلارین یارانماسیندا خالق عاشیقلاری نین هر طرفلی رولو اولموشدور. آردی وار