اسطوره¬های حماسی در ادبیات تاریخی ترکی

علی رزم‌آرای
گروه فرهنگی : ادبیات محل تجلی مفاهیم عالی زندگی بشر در بستر زبان است. ادبیات از ابتدای تاریخ معلوم زندگی بشر و حتی از اعماق ناشناخته تاریخ حیات او، یگانه ابزار و روش ثبت و ضبط چگونه بودن، چگونه اندیشیدن و چگونه هستن یک ملت و قوم بوده است. ادبیات آمیزه¬ای از آفرینش و نیاز است. نیاز به شناختن صورت¬های مختلف زیستی، جمعی و فردی انسان! ادبیات چشم دغدغه¬بین یک جمع انسانی و محل تثبیت هویت او بوده و هست. این چشم دغدغه¬بین شاید برای دیدن و خلق کردن هزارگونه فن و روش داشته و دارد. قوالب سبک¬ها، انواع، صنایع و بدایع، وزن و عروض زبان، تأویل و… همه بخشی از این فنون بوده و هستند. انواع ادبی را می¬توان در ادبیات کهن و کلاسیک در گستره تاریخ ادبیات ایران و شرق میانه به تغزل، حماسه، عرفان و تصوف، تعلیم و… تقسیم کرد. هرنوع از این انواع با خود محتوای دارد خاص عنوان خود و زوایا و مرایایی دارد با روش خود! از این میان نوع حماسی ادبیات موضوع اصلی این مقال و این نوشتار است. حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و در اصطلاح، شعری است داستانی با زمینه قهرمانی، قومی و ملی که حوادثی خارق العاده در آن جریان دارد. دراین نوع از شعر، شاعر هیچ¬گاه عواطف شخصی خود را در اصل داستان وارد نمی¬کند و آن را طبق میل خود تغییر نمی¬دهد، به همین سبب در سرگذشت یا شرح قهرمانی¬های پهلوانانه و شخصیت¬های داستان خود، هرگز دخالت نمی¬کند و به میل خود در مورد آنها داوری نمی¬کند. در این جا، شاعر با داستان¬هایی شفاهی و مدون سر و کار دارد که در آنها شرح پهلوانی¬های عواطف و احساسات مختلف مردم یک روزگار و مظاهر میهن دوستی و فداکاری و جنگ با تباهی و سیاهی¬ها آمده است. حماسه در نوع کهن و باستانی خود نتایج افکار و علایق و عواطف یک ملت است که در طی قرن¬ها تنها برای بیان عظمت و نبوغ آن قوم به وجود آمده است. این نوع حماسه¬ها سرشار از یاد جنگ¬ها پهلوانی¬ها، جان فشانی¬ها و در عین حال، لبریز از آثار تمدن و مظاهر روح و فکر مردم یک منطقه یا کشور در قرن¬های معینی از دوران حیات ایشان است که معمولا ً از آنها به دوره¬های پهلوانی تعبیر می¬کنند. هر حماسه باید دارای چهار زمینه داستانی، قهرمانی، ملی و خرق عادت باشد. یکی از ویژگیپ¬های حماسه، داستانی بودن آن است بنابراین حماسه را می¬توان مجموعه¬ای از حوادث دانست. با این که در حماسه بی هیچ تردیدی مجموعه¬ای از وصف¬ها، خطبه¬ها و تصویر¬ها وجود دارد ،اما همه این عناصر نسبت به داستانی بودن در مرتبه دوم قرار دارند.در حماسه¬های سروده شده و منظوم ادبی بیشترین موضوع حماسه را اشخاص و حوادث تشکیل می¬دهند و وظیفه شاعر حماسی آن است که تصویرساز انسان¬هایی باشد که هم از نظر نیروی مادی ممتازند و هم از لحاظ نیروی معنوی. حوادث قهرمانی که به منزله تاریخ خیالی یک ملت است در بستری از واقعیات جریان دارند. واقعیاتی که ویژگی¬های اخلاقی نظام اجتماعی، زندگی سیاسی و عقاید آن جامعه را در مسائل فکری و مذهبی در بر می¬گیرد. برای مثال شاهنامه تصویری است از جامعه ایرانی در جزئی¬ترین ویژگی¬های حیاتی مردم آن. در همان حال که با خواندن شاهنامه از نبردهای ایرانیان برای کسب استقلال و ملیت در برابر ملل مختلف، آگاهی می-یابیم، مراسم اجتماعی، تمدن و مظاهر و مدنیت و اخلاق ایرانیان و مذهب ایشان و حتی خوشی¬های پهلوانان و بحث¬های فلسفی و دینی آنان اطلاع حاصل می¬کنیم. از دیگر ویژگی¬های حماسه، جریان یافتن حوادثی است که با منطق و تجربه علمی سازگاری ندارد. در هر حماسه¬ای رویدادهای غیرطبیعی و بیرون از نظام عادت دیده می¬شود که تنها از رهگذر عقاید دینی عصر خود، توجیه پذیر هستند. هر ملتی، عقاید ماوراء طبیعی خود را به عنوان عاملی شگفت آور، در حماسه¬های خود به کار می¬گیرد و بدین گونه است که در همه حماسه¬ها، موجودات و آفریده¬های غیرطبیعی، در ضمن حوادثی که شاعر تصویر می¬کند، ظهور می¬یابند. حماسه در ادبیات ترکی: تاریخ ادبیات ترکی عهد باستان مثل تاریخ ادبیات همه اقوام جهان در هاله¬ای از ابهام قرار دارد. به عقیده برخی از زبان¬شناسان نخستین اقوام ترک که از خط استفاده کردند و الواح و کتیبه¬ها را نگاشتند سومریان بودند. دکتر احمد مجیب المصری ترک پژوه عرب مصری در این باره می¬نویسد: موطن ترکان قلب قاره آسیاست که از تبت تا دریاری خزر گسترده است و تاریخ، هجرت آنان را در قرن پنجم قبل از میلاد خاطرنشان می¬کند. آنان ترکان سومر بودند که در بین¬النهرین رحل اقامت افکندند و تمدن درخشانی را که از نخستین تمدن¬های دنیا در شمار است پی افکندند. از تصاویر و پیکره¬¬های به جا مانده از سومریان شباهت آنان به ترکان مشهود است چنانکه دویست کلمه از کلمات مادر و اصلی سومری هنوز در زبان ترکی بخصوص ترکی آذربایجانی رایج است. اگر سخن این ترک پژوه و برخی از زبان¬شناسان و ترک¬پژوهان دیگر جهان را قبول کنیم لاجرم باید »حماسه گیل گمیش«را نخستین اثر مکتوب زبان ترکی بشماریم که به دست ما رسیده است. افسانه »گیل گمیش« شامل اشعار ۳۶۰۰ سطری (۱۲ لوحه هر لوح ۳۰۰ سطر) نه تنها از نظر ادبی بسیار ارزشمند است بلکه این اثر مانند یک کتاب کامل جامعه شناسی، جامعه آنروز شهرهای سومر را در معرض دید ما قرار می¬دهد. خلاصه موضوع این حماسه چنین است:گیلگمیش پهلوانی از شاهان آن دیار طلب جاودانگی داشت و حکیمان عصر مسیر دریاچه ارومیه را به او نمودند تا با گذر از دالان میشو ( میشو داغی در شبستر کنونی در ضلع شمالی دریاچه) به دریاچه خزر برسد و بیابد جاودانگی و پایندگی را.
او را فرمان بود که اسفندیار گونه روئین تن شود به آب دریاچه ارومیه و سپس با گذر از میشو داغ که قله قاف این اسطوره بود به خزر بزند تن جاودان طلب خود را. در مسیر گذر او، از مرز کنونی ترکیه به عرض و پهنای نقده تا ماکو دالانی به طول دریاچه ارومیه تا مشکین شهر‌اردبیل از شمال و میاندوآب در جنوب ترسیم شده که روستا به روستا ، شهر به شهر، قصبه به قصبه و جمعیت به جمعیت، علامت و نشانه این سیر جاودان طلبی گیلگمیش در آنها عیان و حاضر ریشه دوانده تا امروز؛ و آن سنگی است به فرم قوچ که تراشیده شده به دقت و هنر. همه جا هم حاضر است این قوچ: گورستان و مدفن مردگان بازار و مبادلات، جوانمردی و آئین و…نمی‌دانم شاید این قوچ سنگی از ابراهیم خلیل ا… به پاس جاودان طلبی اهالی آذربایجان به یادگار مانده که قربانی کردن سنت و آئین بوده در این دیار از دیربازان. دومین اثر شایان توجه در این زمینه کتیبه¬های اورخون هستند. که تاریخ آنها به قرن هشتم میلادی می¬رسد. این کتیبه¬ها جزء منابع بسیار ارجمند تاریخ ادبیات ترکی است و شامل سه کتیبه: ۱٫ گول تیکین ۲٫ بیلگه قاغان ۳٫ تان یوغوق است. که اولی برروی سنگ¬های مکعبی به ارتفاع ۷۵/۳ متر و سومی متشکل از دوسنگ که ارتفاع یکی از آنها به ۵/۱ متر می¬رسد. اما از کتیبه دوم تنها قطعه¬هایی به دست آمده است. در مورد منظوم یا منثور بودن آنها نظرات مختلفی ابراز شده است. یک مستشرق روسی اشکال شعری و اوزان این نت¬ها را کشف کرده و به چاپ رسانیده است. اما مرحوم پروفسور محرم ارگین این نظریه را رد کرده و از نثر خوش آهنگ و ریتمیک کتیبه¬ها سخن گفته است.

نوشته شده توسط admin در سه شنبه, ۲۷ آبان ۱۳۹۳ ساعت ۷:۳۸ ق.ظ

• ۱ نظر
• 2650 بازدید
•    تویت
•  چاپ