از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ قول احیای دریاچه ارومیه چقدر عملی شد

گروه گزارش: هشت سال از قول انتخاباتی حسن روحانی مبنی بر احیای دریاچه ارومیه می‌گذرد و در این مدت تراز دریاچه ارومیه حدود یک متر افزایش پیدا کرده است اما به نظر می‌رسد هنوز احیای آن کامل نشده است.
در همین رابطه روز گذشته، کلاب‌هاوس با موضوع “احیای دریاچه ارومیه؛ از شعار انتخاباتی روحانی تا اجرا” برگزار شد و در آن بسیاری از مسئولان، متخصصان و خبرنگاران محیط‌زیست نظرات خود را درباره اقدامات انجام شده برای احیای دریاچه ارومیه در هشت سال گذشته مطرح کردند. مهمان‌های این برنامه مسعود تجریشی، معاون سازمان محیط‌زیست و مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه، هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها و مراتع کشور، امیرآقاکوچک، استاد تمام دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، علی میرچی استادیار در دانشگاه ایالتی اکلاهمای آمریکا، و جمعی دیگر از متخصصان و کارشناسان بودند.در ادامه مطالب مطرح شده در این بحث را بخوانید:
تجریشی: ۵۰درصد راه احیای دریاچه ارومیه را رفته‌ایم، نگران تغییر دولت هستیم
مسعود تجریشی، معاون سازمان محیط‌زیست و مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در ابتدای این برنامه در پاسخ به این سوال که چرا احیای دریاچه از برنامه‌هایش عقب مانده توضیح داد: درست است از که برنامه احیا عقب هستیم. در دنیا برای دریاچه‌های مشابه هم نگاه مرحله ای دارند و به بسیاری از اهداف نرسیده‌اند. با توجه به تجربه جهانی، این یک موضوع طبیعی است. برای مثال مشکل آب کالیفرنیا تازه سه سال بعد از گذشتن ۲۵ سال از تصویب قانون آب‌های زیرزمینی حل شده است.
او درباره علت‌های این اتفاق توضیح داد: شاید ظرفیت‌های کشور در ابتدا برای قبول این سطح تراز پایین بود. الان در برخی قسمت‌ها مقاومت کمتر شده ولی هنوز مسئله وجود دارد. فکر می‌کردیم بعد از سه سال مشکل رهاسازی آب حل شده است، اما دوباره مشاهده کردیم با کاهش بارش‌ها، حق‌آبه دریاچه را کاملا قطع کردند یا هنوز جهاد کشاورزی این نگاه که باید به سمت معرفی تکنولوژی ها و کار کردن روی بهره وری را توسعه دهد نرفته است.تجریشی افزود: هنوز راه طولانی داریم علی رغم این که برنامه و امید داریم. بسیاری از پروژه های سازه ای ما در ۲-۳ ماه آینده به بهره برداری می‌رسد ولی هنوز راه‌های سختتری مانده است. ما ۵۰ درصد راه را رفته‌ایم. برنامه پنج ساله داده‌ایم که امسال سال اولش شروع می شود، باید بتوانیم این مسیری که در ابتدای آن هستیم را ادامه دهیم و الگویی برای کل کشور باشیم.معاون سازمان محیط‌زیست در بخش بعدی صحبت‌هایش عنوان کرد: باید عذرخواهی کنم برخی کارها انجام نشد و برخی کارهای انجام شده را هم نتوانستیم در اختیار عموم قرار دهیم. سعی می‌کنم به لحاظ کلان به سال ۹۲ برگردم و ببینم کجا بودیم. اصولا آدم گذشته نگری نیستم ولی با نکاتی که مطرح شد، باید دید کجا بودیم و الان کجا هستیم تا شاید دستاوردهایمان را احصا کنیم و نشان دهیم با همت و تلاش جمعی و کنار هم گذاشتن نظام دانایی و تصمیم گیری می توان یک مسئله بدقلق را حل کرد. او افزود: قرار بود ما ستاد احیا باشیم قرار نبود مدیریت آب و توسعه یکپارچه آب و زمین و مسئولیت حاکمیت را داشته باشیم. در روزهای اول شروع ستاد احیا وقتی به دولت رفتیم نگاه آن موقع بسیاری این بود ستاد احیا یک نهاد اجرایی شود. دوستانی که وزیر بودند، گفتند ستاد احیا برنامه را ارائه کند و برنامه را هم قبول کردند و گفتند اجرا با خودمان. آن زمان جهادکشاورزی گفت خودم برنامه را عملیاتی می کنم. وزارت کشور و وزارت نیرو هم گفتند خودمان برنامه ها از جمله پیوست‌های فرهنگی را عملیاتی می کنیم. بنابراین ما مجموعه ای کوچک و جمع و جور شدیم تا پایش و نظارتمان را از طریق دانشگاه ها و دفتر تهران انجام دهیم.تجریشی ادامه داد: در طی ۶ سال گذشته هر سال ۸ واحد درصد کاهش مصرف را ادامه دادیم. در ۶ سال به ۴۰ درصد مصرف آب دست یافتیم. این شاخص کاملا دست یافتنی است. نکته جالب اینجاست تولیدات کشاورزی در زراعت و باغات بر اساس آمار جهادکشاورزی از سال ۹۵ تا ۹۷ بین ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داشته است.
معاون سازمان محیط زیست درباره عدم پرداخت حق‌آبه دریاچه ارومیه گفت: ما هنوز گلایه داریم که حقابه داده نشده است. در بسیاری اوقات می بینیم مدیریت رهاسازی آب از دست وزارت نیرو به دست سیاسیون مانند استاندار، فرماندار و نمایندگان مجلس می رود که ما شدیدا با این موضع مخالفت کردیم. همه دارند تصمیم گیری می‎کنند که کی آب رها شود. دولت یعنی مجموعه های محلی و ملی هنوز به این اعتقاد که می توان آب را کاهش داد و سهم دریاچه را از طریق رهاسازی افزایش داد، نرسیده اند. ما سعی کردیم چیزی که به عنوان قوانین و مصوبات است در نهادهایی که ایجاد می شود تبدیل به مطالبات کنیم تا یک نفر فرماندار یا مدیر آب محلی نگوید من دریچه های سدها را باز نمی کنم. ما سه نهاد را شکل دادیم و قانونی کردیم.
او افزود: ما سدهایی با ۶۵ درصد پیشرفت را متوقف کردیم و این مسیرهای سخت را پیش رو داشتیم. مجلس جدید تک تک این سدها را می خواست احیا کند که دولت مقاومت کرد و نمایندگان هم وقتی طرحها را دیدند گفتند مسئله مرتبط با یک دولت نیست و خودمان حاضر به مشارکت هستیم.تجریشی گفت: اراضی کشاورزی چغندر قند که در داخل حوضه آبریز بالاتر از ۱۳ هزار هکتار بود به خارج از حوضه آبریز دریاچه رفته است. خیلی چالش‌های زیادی داشتیم. بیجک تمام کارخانه ها را گرفتیم. کارخانه داران و کشاورزان را آوردیم. برنامه اصلاح کشت چغندر قند را با هدف کاهش مصرف آب از طریق نشاکاری و آب زیرسطحی دنبال می کنیم.
معاون سازمان محیط زیست گفت: دستاوردهایی داشتیم ولی راه طولانی ای داریم. همه نگران تغییر دولت و کاهش بارشها هستیم که نشان می دهد راه ما طولانی است. نتایج مطالعات ما که برای وزارت نیرو و دانشمندان مختلف فرستادیم می گوید اواخر بهمن گذشته، دریاچه عمق به خود گرفته و این موضوع قدری نگرانی‌های ما را برطرف می کند. ۴ سال پیش ۶۰ درصد سطح دریاچه عمق کمتر از ۶۰ سانتیمتر داشت. مقدار تبخیر ما بیش از ۹۰ سانتیمتر است. ما نگران بودیم با تبخیر هر سال، ۶۰ درصد سطح دریاچه را از دست بدهیم. با این عمق گرفتن ها و تمام شدن پروژه های سازه ای، انتظار داریم نوسانات اقلیمی کمتر اثر بگذارد تا دریاچه ناگهان خشک شود. از یاد نبریم ۹۰ درصد دریاچه در سال ۹۳ واقعا خشک شد.
میرچی: ستاد احیا از یک تراژدی تمام عیار جلوگیری کرد
علی میرچی، استادیار در دانشگاه ایالتی اکلاهمای آمریکا، گفت: من به ستاد احیای دریاچه ارومیه تبریک می گویم که از یک تراژدی تمام عیار جلوگیری کردند. برخی کارشناسان وقتی بحران دریاچه ارومیه به صحنه عمومی وارد شد، گفتند باید دریاچه را رها کرد تا تبدیل به کویر شود و اکثر ما خوشحالیم کارها به این سمت پیش نرفت.او افزود: این که الان کجا هستیم بر کسی پوشیده نیست. ما در مسیر بهبود شرایط پیش رفتیم و به سمت احیا در حرکتیم. اما اگر موفقیت را احیای کامل تعریف کنیم طبیعتا فاصله ما بسیار است ولی قدم‌های ما مهم و سخت بوده است. مسیر باقیمانده بسیار سخت‌تر خواهد بود چراکه پیکره آبی هر چه سطح بیشتری داشته باشد تبخیر بیشتری خواهد داشت. ترکیب موفقیت در مصارف کشاورزی با دوره های خشکسالی و مشارکت شهروندان در حل این بحران، می تواند مسیر باقیمانده را بسیار سخت‌تر از قبل کند.
استاد دانشگاه اکلاهاما توضیح داد: بحران دریاچه ارومیه با وجود دردناک بودن، فرصت تاریخی را در اختیار کشور ما قرار داد تا از دانش بومی و بین المللی استفاده شود و فرصتهای تاریخی ایجاد شد. یکی از اقدامات کاهش مصارف آب در بخش کشاورزی بود. راهکارهای ساده دیگر، استفاده از پساب تصفیه شده برای مسایل زیست محیطی است. به موازات این اقدامات سراغ راه حل هایی رفتیم که الزاما نتیجه رضایت‌بخشی نداشته‌اند، مثال بارز این اقدامات انتقال آب است.میرچی بیان کرد: جمع‌بندی و زاویه دید من این است که اقدامات ستاد احیا طوری بوده که خوشحال باشیم و موفقیتهایی وجود داشته است ولی تا احیای کامل فاصله زیادی داریم. یک مفهوم تراز اکولوژیکی ۱۲۷۴٫۱ پیشنهاد شده که رسیدن به آن عملیاتی است. کارگروه تلاش جدی برای احیا داشته ولی مشکلات جدی هم در سطح دولت و بخش‌های کلاسیک دولت و مدیران میانی و منطقه‌ای و همینطور چالشهایی در مشارکت شهروندان وجود داشته است.
استاد دانشگاه اکلاهاما در ادامه این برنامه عنوان کرد: ما با یک حوضه آبریز ورشکسته آبی مواجهیم که از ظرفیت هیدرولوژیکی آن عدول کرده‌ایم و به نبال توسعه پایدار این حوضه هستیم؟ بحث تصفیه پساب‌ها به قصد احیای دریاچه فرصت تاریخی است که به درد سایر مناطق ایران می خورد. این بار روانی دارد و صرفا بحث فنی نیست. ستاد احیا مجبور بوده است با بحثهای پروپاگاندا بگوید این آبها پساب تصفیه شده است ولی خوب است این مسئله به داوری علمی هم برسد و می تواند نمونه خوبی برای سایر مناطق کشور که با ورشکستگی آبی روبرو هستند باشد.میرچی درباره اجرای راهکارهای سازه‌ای برای احیای دریاچه ارومیه گفت: تاکید روی راه حل های فنی سازه ای و انتقال آب بین حوضه ای، راه حل کاملی نیست. اینها چاقوی دولبه هستند و می توانند در آینده به شدت خطرناک شود. در آینده ای که ستاد احیا دیگر وجود ندارد، با مرکز آینده پژوهشی جایگزین شده که برش کافی را ندارد و اگر آن موقع با خشکسالی روبرو شویم، ما را با خطر حاد روبرو می کند.
امیر آقاکوچک: دولت، بزرگترین عامل عدم احیای دریاچه ارومیه است
امیرآقاکوچک، استاد تمام دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، در پاسخ به این سوال که “چرا هنوز تراز دریاچه به سطح قابل قبول نرسیده است؟” گفت: اولین بار است در ستاد احیا تعداد زیادی محقق دور هم جمع شده اند. این محققان بهترین‌ها در داخل کشور هستند و کارشان قابل تقدیر است ولی درباره این که چرا دریاچه به سطح قابل قبول نرسیده به نظر می رسد بزرگترین مانع خود دولت باشد.آقاکوچک ادامه داد: درست است ستاد احیا از لحاظ مدیریتی کارهای ارزنده ای کرده است ولی اگر مقداری به کارهای دولت نگاه کنیم تناقضات عجیبی می بینیم. در سال ۹۴ مصوبه هیات وزیران کشت چغندرقند را محدود به نیاز کارخانه های استان کرد ولی در یک سال ۴۰ هزار هکتار کشت چغندر افزایش یافت. این که دولت مصوبه خود را اجرا نمی کند نشاندهنده ضعف مدیریتی در دولت است.او با اشاره به دیگر اقداماتی که اجرایی نشدند توضیح داد: در مسایل دیگر هم این روند را در نقش دولت می‌بینیم. در وزارت نیرو، حقابه‌ها به جز شاید در زمان بارندگی مناسب داده نشد. حق‌آبه یکی از مهمترین مسائل در بحث‌های احیاست. چقدر مقاله بنویسیم؟ این قضیه مستقیما به دولت برمی‌گردد. همچنین بحث طرح‌های سازهای برای من خیلی سئوال برانگیز است. طرح سازه ای بزرگ اتصال سیمینه رود و زرینه رود ابهام در مطالعات زیرمحیطی دارد. هر دو رودخانه در پایین دست تالابهای حساسی دارند و قطعا با این طرح مجموعه تالاب پایین دست تحت تاثیر قرار می گیرد.استاد تمام دانشگاه کالیفرنیا در ارواین، توضیح داد: بحث آبهای زیرزمینی اهمیت دارد ولی وزارت نیرو می گوید نقش آبهای زیرزمینی در خشک شدن دریاچه کم است. این جای تعجب دارد و سئوال برانگیز است. چطور در یک حوضه که از لحاظ علمی می‌دانیم ارتباط آب سطحی با آب زیرزمینی بسیار بالاست این گزارش بدون مستند بیرون می آید؟ این‌ها نشان می دهد قسمتی از دولت قصد دارد کارها به همان صورتی که بوده پیش برود. البته نمی خواهیم تلاش بسیاری از دوستان را زیر سئوال ببریم، و بسیاری هم در دولت زحمت کشیدند ولی بزرگترین عامل این موضوع که به هدف احیای دریاچه نرسیدیم، خود دولت است.
معتق: تعارف‌ها را کنار بگذارید و مشکلات احیای دریاچه را بگویید
مهدی معتق، محقق مرکز GFZ آلمان، گفت: این موضوعی که درباره یک گزارش وزارت نیرو بیان شد (توضیحات دکتر آقاکوچک)، اعتبار چندانی در جامعه علمی ندارد و ارتباط آب سطحی با زیرزمینی برای کارشناسان مشخص است. باید پرسید چه شرایطی سبب شده است دریاچه احیا نشود، خواهش می کنم اطلاعات غلط ندهیم و رودربایستی را کنار بگذاریم.او افزود: برچه اساسی این حرف را می زنیم. ارتفاع دریاچه همین الان ۱۲۷۰٫۴۰ متر است. دریاچه ای که در سال ۲۰۱۰ ۱۲۷۱ متر و در سال ۲۰۰۲ ۱۲۷۴ متر بوده است، پس چرا الان می گوییم از مرگ رها شده است؟چرا نتوانستیم وضعیت مطلوب را ایجاد کنیم. کدام برنامه و قسمت سبب می شود ما نتوانیم به اهداف برسیم. این که دولت‌ها تغییر کنند، تاثیر چندانی در وضعیت دریاچه نمی گذارد. در دولت بعدی می گویند اگر برنامه های دولت قبلی ادامه می یافت، وضعیت دریاچه بهتر بود.
این محقق عنوان کرد: به جای تعریف و تمجیدهای معمول به یک راهکار برسیم که مشکلات کجاست؟ چرا باید امسال بگوییم اگر وزارت نیرو حقابه ندهد، به مشکل می خوریم، این را که هشت سال پیش می دانستیم. چه عاملی باعث شده است سطح زیرکشت زیاد شود؟ سطح زیر کشت در استانهای آذربایجان غربی و شرقی هنوز دارد افزایش می یابد. سطح زیرکشت استان از ۲۲ و ۸۷ درصد سطح کل اراضی، یک درصد افزایش یافته است.چرا نمی‌گوییم ما توان نداریم؟ خواهش می کنم تعارفها را کنار بگذارید و مشکلات و موانع احیای دریاچه را بگویید.
جزی: انتقال آب بزرگترین اشتباه است، مبدا و مقصد را ورشکست می‌کند
در ادامه برنامه کلاب‌هاوس هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها و مراتع کشور، عنوان کرد: برخی دنبال استخراج نمک و واگذاری دریاچه بودند و می خواستند ما دریاچه را فراموش کنیم. زمین خواران به دنبال محوطه دریاچه بودند. تلاش‌های زیادی شد و من مدتی عضو کمیته اجتماعی ستاد احیا بودم و شاهد تلاش های استادان مختلف دانشگاه ها بودیم که سعی داشتند دست کم نمایش اهمیت حفظ دریاچه را نشان دهند تا تئوری «برای دریاچه کاری نمی شود کرد» کمرنگ شود. فرآیندی به راه افتاد و جمعیتی را دور خود جمع کرد که چطور می شود دریاچه را احیا کرد و توانست این گفتمان را درست کند.او افزود: به خاطر پس رفتن دریاچه ۱۵ هزار هکتار اراضی نمکزار به وجود آمد که با این اقدامات، این عرصه ها احیا و تثبیت شد. از سویی درباره تئوری بی نظمی یا آشوب باید صحبت کنم. تغییرات کاربری، بهره برداریهای نادرست، حاکم شدن تضاد، سیاستگذاری شعاری و نمایشهای کوتاه مدت و موضوع متنوع دیگر در حوضه های آبخیز کشور باعث بی نظمی و آشوب شده است. ۹۸ درصد منابع وزارت نیرو روی آبهای سطحی صرف شد. ما می توانستیم با اقدامات موثر اثرات مثبت تری بگیریم و به جای این که به موضوعات مهندسی و هزینه‌بر فکر کنیم اقداماتی مانند آگاهسازی و به کارگیری فاکتورهای جامعه حوضه آبخیز می توانست به احیا کمک کند.جزی توضیح داد: درست است که باید در سالهای اول ضربتی کار می کردیم ولی هنوز هم به دنبال اقدامات فنی هستیم. هنوز نتوانستیم برنامه جامع مدیریت آبخیز داشته باشیم. پروژه ای با فائو می خواستیم فرآیند مدیریت جامع حوضه آبخیز را اجرا کنیم که سالها است طول کشیده و انجام نشده است.
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از خبرآنلاین، او در پایان گفت: انتقال آب، بزرگترین اشتباه در کشور است. یک حوضه را ورشکست می کنیم و بعد حوضه مقصد را هم ورشکست خواهیم کرد. وقتی چغندر را وارد ارومیه کردند، گفتند اینجا آب دارد و باید این کشت باشد ولی وقتی نیاز به اصلاح کشت شد نیامدند این چغندر را تغییر دهند، بلکه آن را به جای دیگری منتقل کردند و آنجا را هم بدبخت کردند.
Arazazarbaijan.ejtemai@gmail.com