آیین قاباخلاما ویژه ماه رمضان در آذربایجان

پرویز حسامی
گروه فرهنگی: تنظیم زمان یکی از نیازهایی بوده است که همواره در طول سالیان دراز در همه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها وجود داشته و این باعث به وجود آمدن سنت‌هایی شده است که هر منطقه را به نحوی از منطقه دیگر متمایز ساخته و باعث نظم، تنوع و دگرگونی جامعه انسانی شده است؛ آن چنان که ما اکنون شاهد سنت‌هایی هستیم که قدمت آن‌ها به اندازه طول عمر تمدن‌های چند هزار ساله است.
این سنت‌ها در اثر عدم وجود امکانات در نزد روستانشینان به وجود آمده‌اند.
روستا‌ها، دارای فرهنگ و آداب و رسوم خاصی هستند. حتی می‌توان اظهار کرد که هر روستا با روستای مجاور خودش در فرهنگ و آداب و رسوم تفاوت‌هایی، هر چند اندک دارد. اهالی روستاهای آذری زبان کشور که در شمال غربی و غرب کشور قرار گرفته‌اند، دارای سنت‌هایی هستند که بیش از هر چیز دیگری به آن‌ها پایبندند و تعصب به این سنت‌ها و عمل به آن‌ها را نمی‌توان انکار کرد.
زبان روستانشینان آذری به »ترکی« معروف است که با آن به تکلم می‌پردازند.
از بین روستاهای ترک زبان که غالباً در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، قزوین و زنجان قرار گرفته‌اند می‌توان به: کلور، درو و شال در استان اردبیل، فروزان، خیارج و سگز آباد در استان قزوین و سیاه رود، گندم آباد، قوچان و هزار رود در استان زنجان اشاره کرد. شغل اکثر روستانشینان آذری زبان در این نواحی، دامداری، کشاورزی و باغداری است.
کشاورزی که از گذشته‌های دور پیشه افراد بسیاری از جوامع بوده و از زمان‌های بسیار دور در بین روستاییان این ناحیه رایج بوده است، این روز‌ها اما به دلیل کهولت مردم و مهاجرت جوانتر‌ها به شهر‌ها و ترک روستا‌ها از رونق افتاده است. با وجود اینکه همچنان امکانات کشاورزی شامل زمین حاصلخیز و آب، برقرار است. این روستا‌ها همچون روستاهای نقاط مختلف ایران از آداب و رسوم و سنت‌های خاصی برخوردارند. سنت‌هایی که زاییده فرهنگ و تاریخ و پیشینه این مناطق هستند.
اگرچه این سنت‌ها در طول زمان دستخوش تغییرات بسیاری شده‌اند و به مرور از یاد افرادی که از این نقاط مهاجرت کرده‌اند، رفته است، اما همچنان روستاییان بسیاری این سنت‌های متفاوت و تاریخی را زنده نگاه داشته‌اند و هر سال بر شکوه اجرای آن‌ها می‌افزایند. در این گزارش به برخی از سنت‌های خاص روستاهای آذری زبان می‌پردازیم.
از جمله سنت‌هایی که در روستاهای آذری زبان وجود دارند، سنت‌های خاص مردم این مناطق برای استقبال از ماه رمضان است. این سنت‌ها با گذشت سال‌ها، فضایی اسلامی به چهره روستا‌ها بخشیده و تکرار هر ساله آن‌ها روح همدلی و اتحاد را در دل روستاییان زنده نگاه داشته است.
سنت‌های ماه مبارک رمضان در میان این روستاییان شامل: غبار روبی از مساجد، نگاه کردن به آینه هنگام رؤیت هلال ماه، افطاری دادن، احیای شب‌های قدر و فطریه دادن است که پیش از انجام این امور، خانه تکانی پیش از آغاز این ماه در آذربایجان مرسوم است. زنان و مردان روستایی در این ماه مانند عید نوروز به غبار روبی از منازل و مساجد می‌پردازند.
آن‌ها در آغاز ماه مبارک رمضان فطیری به نام »نزیه« درست می‌کنند که یک نوع نان محلی مغزدار است و روی آن را با ابزارهای دم دستی مثل چنگال و ته استکان، تزئین می‌کنند. اما رسم پیشوازی از مشهور‌ترین رسومی است که در میان مردمان متدین روستاهای آذری زبان رایج است که به آن »قاباخلاما« می‌گویند و براساس آن، دو یا سه روز قبل از رؤیت هلال ماه به پیشواز ماه رمضان می‌روند و روزه می‌گیرند.
از دیگر سنت‌های روستاهای آذری زبان در ماه رمضان، دیدار، دلداری و تسلی دادن به خانواده‌های داغداری است که به تازگی بستگان خود را از دست داده‌اند. آن‌ها این سنت را در آغاز ماه بجا می‌آورند.
اهالی روستاهای آذری زبان معتقدند که نگاه کردن به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مؤمن و نماز خوان یا نگاه کردن به آینه و سلام بر محمد (ص) و آل محمد (ص) بعد از رؤیت هلال ماه نیکو و پسندیده است.
نگاه کردن به آینه در بین پیرمردان مناطق روستایی آذری زبان مرسوم‌تر است و آن‌ها بعد از اینکه به رؤیت آینه پرداختند، آن را به دور خود و اهل خانواده می‌چرخانند و بر محمد (ص) و آل محمد (ص) درود می‌فرستند.از سنت‌های دیگر این ماه، می‌توان به افطاری دادن اشاره کرد که در میان همه مردم مسلمان، سنتی اصیل و خاص شمرده می‌شود. مردم این‌ کار را بهانه‌ای برای بجا آوردن صله رحم می‌دانند؛ این رسم در میان روستاهای این نواحی به شیوه‌ای بسیار دلپسند وجود دارد. میهمانانی که به افطاری دعوت می‌شوند با در دست داشتن شیرینی‌هایی که مخصوص‌‌ همان مناطق و روستاهاست به خانه میزبان می‌روند تا شیرین کامی را به همراه داشته باشد.
سفره‌های آن‌ها همیشه با غذاهای رنگین و متنوعی مزین شده است، اما چیزی که این سفره‌ها را متمایز می‌سازد، نان‌های روغنی و سوپ و خرماهای تزئین شده با گردو، پنیر، سبزی، ماست، پودر گردو، مربا، شیر برنج و انواع حلیم هاست.
در گذشته، پیش از راه یابی رسانه‌های جمعی مثل رادیو و تلویزیون به دل روستا‌ها، رسم اوباش دادن یا ضربه زدن بر دیوار خانه‌های اهالی روستا به منظور بیدار کردن آن‌ها برای سحر، مرسوم بوده که در بعضی از روستا‌ها همچنان بر قوت خویش باقی است.
»اوباش« یا »اوباش دادن«، اصطلاحی است که در بین عامه مردم این روستا‌ها، به معنای زمان سحری خوردن است و وقت آن نیز یک ساعت پیش از اذان صبح است.
از سوی دیگر، مؤذن‌های روستایی، مردم را از اوقات شرعی آگاه می‌ساختند و حرکت ستارگان و بانگ صبحگاهی خروس‌های محلی در تعیین اوقات مؤثر بوده‌اند. اما یکی از اصلیترین و به یاد ماندنی‌ترین مراسم آذری زبانان در ماه رمضان، مراسم احیای شب‌های قدر است.
برپایی هیأت‌های عزاداری از جایگاه خاصی در میان مردم این منطقه برخوردار است. روستاییان در این شب‌ها علاوه بر خواندن دعا و نیایش با پروردگار، برای اهالی محلات فقیر نشین آذوقه و مواد غذایی تهیه می‌کنند و به صورت غیر مستقیم آن‌ها را در اختیار نیازمندان قرار می‌دهند.
در بخشی از مناطق روستانشین آذربایجان شرقی از جمله توابع جلفا در روز ۲۷ رمضان، مصادف با مرگ ابن ملجم، جشن می‌گیرند. در این روز جوانان با چوب و کاه، آدمکی از ابن ملجم می‌سازند و پس از عبور دادن آن در کوچه و محل، آن را به آتش می‌کشند.