آیین‌های کهن چهارشنبه سوری در سایه حوادث تلخ آخر سال

اعظم شامی
گروه اجتماعی: سال‌هاست که چهارشنبه سوری دیگر بهانه‌ای برای شاد شدن، دور هم ماندن و انجام آئین‌های کهن نیست، بلکه تداعی کننده حوادث تلخی است که برای جوانان و نوجوانان رقم می‌خورد. مدتهاست دیگر چهارشنبه سوری حال و هوای گذشته را ندارد؛ در روزگاری نه چندان دور در روزهای پایانی سال، ایرانیان آیین هایی برگزار می کردند که با خود سنت هایی به همراه داشت و سراسر جشن و شور بود اما امروزه شیوه شادمانی این آئین رنگ دیگری به خود گرفته است.
چند روز مانده به چهارشنبه سوری خبر انفجار خانه یا قطع عضو استفاده کنندگان از مواد محترقه به گوش می رسد و بسیاری از خانواده ها در آستانه نوروز داغدار و اندوهگین می شوند.
کارشناسان امر معتقدند ناآشنایی نسل جوان با آیین های چهارشنبه سوری، نبود سیاستگذاری مناسب در ارتباط با معرفی آیین های کهن و برگزاری جشن های مناسب موجب شده این شب کهن به میدان جنگ تبدیل شود.
خبرنگار ما برای بررسی دلایل این موضوع و راهکاری پیشگیری از آن با کارشناسان امر گفت و گو کرده است.
معرفی نشدن دقیق آئین های چهارشنبه سوری به نسل جوان
یک جامعه شناس در این گفت:آیین های کهن مثل ریشه های یک ملت هستند که مردم را به همدیگر وصل می کنند و هر چقدر این آیین ها غنی‌تر باشد ملت همدلی و یکرنگی بیشتری خواهد داشت.
علی ذوالقدر ادامه داد: در میان اساطیر جهان عناصر چهارگانه شامل آب، خاک، هوا و آتش به طور مشترک جزو مهمترین عناصر به شمار می رود و عنصر آتش برای ایرانیان بسیار مهم و با ارزش است؛ در آیین زرتشتیان نیز این موضوع تاکید شده به طوری که آتش به زندگی انسانها گرما و روشنی می بخشد و از طرفی مردم معتقد بودند با روشن کردن آتش، ارواح بد از خانه دور و در مقابل ارواح خوب به آنجا وارد می شوند.
وی با بیان اینکه صرف نظر از این اعتقادات، چهارشنبه سوری به عنوان یک نماد برای شادی مردم ایران و نوید دهنده عید باستانی و بهار زندگانی مطرح است، افزود: طی چند دهه اخیر نور روشنایی آتش تبدیل به صدای مهیب انفجار شده و همه ساله این موضوع شدت بیشتری پیدا می کند.
ذوالقدر اظهار داشت: امروزه در چهارشنبه سوری ها به جای خنده های دور هم، گوش های خود را گرفته و فرار می کنیم و آیینی که قرار بود همدلی ایجاد کند موجب شده ترس و استرس بر وجود مردم مستولی شود.
وی اظهار کرد: در گذشته مراسمی مانند ایستادن در برابر هفت خانه به نیت عدد هفت که نشانه ای مقدس بوده و انجام عمل قاشق زنی که یک حرکت ارتباطی بود برای خبر دار شدن از حال و احوال همسایه ها و آشنایی بیشتر با آنان انجام می شد و در مراسمی دیگر مردم با ریختن خاکسترهای آتش در روان آب ها بین عناصر طبیعت با انسان پیوند برقرار می کردند ولی امروزه همه آنها با کارهای خطرناکی مثل کوبیدن مواد منفجره به دیوار همسایه ها، اذیت و آزار و تجاوز به حقوق شهروندان جایگزین شده است.
این جامعه شناس گفت: یکی از عواملی که موجب شده است این روند شکل بگیرد، معرفی نکردن آیین های کهن به نسل جدید یا فقدان شناخت نسل جدید از فلسفه آیین چهارشنبه سوری است.
ذوالقدر ادامه داد: نخبگان و برنامه ریزان اجتماعی و فرهنگی طی سالهای اخیر اقدامات خوبی برای معرفی این آیین ها به نسل جدید انجام ندادند و این آیین به روند خیابانی خود واگذار و برای نسل جدید چهارشنبه سوری به ترقه انداختن و ایجاد صداهای مهیب تعریف شد.
چهارشنبه سوری به عنوان آیین سنتی مورد قبول قرار نگرفته است
ذوالقدر همچنین به نقش دستگاه های متولی امر در این زمینه اشاره کرد و گفت:یافته های یکی از تحقیقات انجام شده در شهر مربوط به سال جاری نشان می دهد که ۹۲ درصد نوجوانان شهر به دلیل نداشتن برنامه های فراغتی مناسب در جامعه واقعی به فضای مجازی پناه می برند؛ این یافته نشان می دهد که دستگاه های دولتی و غیر دولتی در تامین و برنامه ریزی مناسب برای اوقات فراغت جامعه اقدامات مناسبی به خصوص برای نسل جوان و نوجوان انجام نداده اند.
وی با تاکید بر اینکه تلاش های دستگاه ها و موازی کاری آنها نتیجه ای جز پناه آوردن جوانان به فضای مجازی نداشته است، اضافه کرد: در بحث چهارشنبه سوری نیز همین مساله نمایان است هنوز شهرداری ها و سایر دستگاه های همسو نتوانسته اند برنامه ریزی مناسبی برای شادی جمعی مردم ایجاد کنند؛ چقدر خوب بود، به بهانه چهارشنبه سوری یک جشن بزرگ و دسته جمعی به همراه موسیقی های شاد و حماسی و اجرای برنامه های متنوع در یکی از سالن های ورزشی یا فضای باز برای مردم اجرا می شد.
این جامعه شناس گفت: هنوز سیاستگذاران بین نگاه ملی و مذهبی نتوانستند آشتی برقرار کنند به طوری که در برخی اوقات اینها را از هم جدا و منفک می بینند از سوی دیگر چهارشنبه سوری هم به عنوان آیین سنتی و ملی هنوز مورد قبول برخی از سیاستگذاران قرار نگرفته و برای تبدیل شدن به آیینی قدیمی و شادی بخش نیازمند تلاش بیشتر دستگاه های دولتی و فعالیت سازمان های مردم نهاد قوی در این حوزه است.
وی با تاکید بر اینکه این تلاش ها می تواند با معرفی این آیین، اجرای برنامه های جمعی، تولید نمادهای آن در بخش های صنایع دستی و فرهنگی و آموزش از سطح مدارس و خانواده ها و به ویژه در رسانه ها با برنامه های دارای محتوای قوی و مخاطب پسند انجام شود، اظهار کرد: باید به این موضوع اشاره داشت که هر گونه برخورد قهری با مجریان جوان و نوجوان آیین چهارشنبه سوری موجب مقاومت بیشتر و اقدامات غیر قابل پیش بینی آنها می شود.
این جامعه شناس با تاکید بر اینکه باید به دنبال اجرای برنامه های مشترک محله محور یا دسته جمعی در فضاهای ورزشی، پارک های شهری و مراکز اصلی روستایی باشیم، ادامه داد: شهرداری با نظارت فرمانداری ها و همکاری سازمان میراث فرهنگی و سایر ادارات به دنبال برگزاری جشن های آیینی چهارشنبه سوری به همراه برنامه های شاد و مفرح برای آحاد مردم جامعه باشند و اگر آتش بازی هم رخ می دهد به صورت نمادین و کم خطر برگزار شود.
وی یادآوری کرد: برای مثال می توان برای افروختن آتش به صورت سنتی با هیزم یا تولید نور و آتش بازی به صورت الکترونیکی اقدام کرد چون باید مسائل و دغدغه های جدید جامعه را درک کنیم؛ در این میان همراهی والدین یا شادی دسته جمعی اعضای خانواده می تواند از اجرای برخی آتش بازی های خطرناک جلوگیری کند.
ذوالقدر گفت: بهتر است از تبدیل شدن این آیین فقط برای نسل جوان یا نوجوان جلوگیری کرد تا همه مردم در کنار هم این آیین نیکو را پاس بدارند.
در معرفی آیین های کهن کوتاهی شده است
یک محقق، پژوهشگر و مدرس تئاتر در این خصوص با بیان اینکه ایرانیان باستان در چهارشنبه آخر سال آتش برپا می کردند چون مقدس شمرده می شد، ادامه داد: ایرانیان در این شب جشن، آتش روشن می کردند و پریدن از روی آتش نیز خاصیت پاک کنندگی از هر پلیدی و زشتی داشته است.
حسین عباسی نیا افزود: این آئین در میان ایرانیان باستان به این شکل برگزار می شد و بعد از اسلام نیز برپایی آتش نیز یک قداست و احترامی داشت و برای موقعیت های مختلف و دادخواهی به کار می رفت.
وی با تاکید بر اینکه برپایی آتش اهمیت زیادی داشته است، اضافه کرد: آتش در ایام باستان به عنوان جشن سده یا جشن آتش برگزار می شد که بعدها با ورود اسلام به جشن سوری تغییر یافت چون اصلا در ایران باستان چیزی به عنوان روزهای هفته وجود نداشت و با توجه به اینکه در دیدگاه عرب ها، چهارشنبه، نحس شمرده می شد این نحسی را با روشن کردن آتش برطرف می کردند.
این محقق، پژوهشگر و مدرس تئاتر ادامه داد: بررسی وقایع مختلف نشان می دهد که آتش در هر مقطع تاریخی اهمیت زیادی داشته و چهارشنبه سوری در آخرین چهارشنبه سال به خاطر آن برگزار می شده است تا نحسی از بین برود، سپس آتش در پشت بام ها روشن می کردند و روی آن می پریدند.این پژوهشگر با تاکید بر اینکه هم اکنون در مراسم چهارشنبه سوری چیزی به عنوان جشن وجود ندارد و به جای آن ترقه بازی و پرتاپ نارنجک رایج شده است، خاطرنشان کرد: در گذشته اصلا به این شکل نبود و پنج روز مانده به سال نو جشن هایی برگزار می شد که برای خود حال و هوایی داشت تا اینکه سال جدید با جشن استقبال می شد.
وی با بیان اینکه ایرانیان سال نو را با شادی جشن می گرفتند و در شب های چهارشنبه نیز وقتی از پشت بام ها به منزل می آمدند سفره ای پهن می کردند و سپس آوازهای خاص می خواندند، اضافه کرد: متاسفانه امروزه با فرا رسیدن چهارشنبه سوری هیچکدام از این آئین ها برگزار نمی شود بلکه شاهد میدان جنگ و ترقه بازی های وحشتناک هستیم.
عباسی نیا اظهار داشت: ترقه بازی ها ربطی به چهارشنبه آخر سال ندارد و نوجوانان و جوانان به دلیل هیجانات و شادی این کار را انجام می دهند و باید فلسفه این آیین ها برای این قشر تحلیل شود چون روزی می رسد که این هیجانات شکل دیگری به خود می گیرد.
وی اضافه کرد: نبود آگاهی ها در این زمینه موجب شده حوادث ناشی از ترقه بازی ها را شاهد باشیم، در حالیکه بسیاری از مردم از فلسفه برگزاری چهارشنبه آخر سال، نوروز و دیگر آیین ها بی اطلاع هستند و دستگاه های متولی باید بیش از همه در شناساندن این آیین ها کمک حال باشند.
ارتقای فرهنگ ایمنی، اصل مهم پیشگیری از حوادث تلخ آخر سال
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی پیشگیری از حوادث تلخ چهارشنبه‌ سوری را مستلزم ارتقای فرهنگ ایمنی عنوان کرد و گفت: فرهنگ ایمنی بر سه اصل آگاهی، آموزش و الزام استوار است.
مشهود تقی لو افزود: بسیاری از والدین بدون آگاه‌سازی و آموزش مناسب فرزندانشان، سراغ سومین اصل یعنی الزام می‌روند و سعی می‌کنند با توسل به زور و اجبار، آنها را از کاری منع یا به کاری ترغیب کنند، ولی این شیوه به طور معمول با شکست همراه است.
وی با تاکید بر ضرورت آگاه‌سازی و آموزش نوجوانان و جوانان، خاطرنشان کرد: در روند این آگاه‌سازی باید به شخصیت آنها احترام گذاشت و از جریحه‌دار کردن غرورشان پرهیز کرد.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی با بیان اینکه راه ایمنی از آموزش می‌گذرد و پیش‌ شرط آموزش، آگاهی است، افزود: آگاهی از خطرات چهارشنبه‌ سوری و شیوه مقابله با این خطرها احتمال بروز حوادث تلخ را در آخرین ماه سال کاهش می‌دهد.
به گزارش آراز آذربایجان به نقل از ایرنا، وی ضمن هشدار در خصوص عواقب جدی‌تر این ترس در کودکان، سالمندان و زنان باردار، خاطرنشان کرد: افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی ممکن است در اثر شوک ناشی از شنیدن این قبیل صداهای غیرمنتظره دچار حمله قلبی شوند.
برآیند:آیین کهن چهارشنبه سوری که در گذشته دور با روش و سنت های بسیار کم خطر برگزار می شد امروزه دچار دگردیسی و تحولاتی شده است که خطرات و تهدیداتی را برای شهروندان به دنبال دارد.
با توجه به این موضوع لازم است دستگاه های فرهنگی و اجرایی ورود جدیتری در این زمینه داشته باشند و برای شناسایی آیین های کهن به نوجوانان و جوانان و جلوگیری از رفتارهای پرخطر در میان آنها اقدام کنند.
Arazazarbaijan.ejtemai@gmail.com