آنچه که انسان را از تدبر در قرآن باز می دارد

طیبه ملکشاهی
گروه اجتماعی:قرآن این معجزه عظیم الهی راهنمای انسان ساز و تعالی بخش بشریت و روح معنویت، همواره آرام بخش قلب و جان انسانهای جویای حقیقت و مسیر رسیدن به راه روشن هدایت بوده است. تمام اندیشمندان آگاه و متعهد قرآن را زیر بنای رشد افراد، خانواده ها، جوامع و قانون اساسی حکومت جاودانه الهی به گستره همه هستی می دانند.آنچه که انسان را به سوی نیل به این هدف مهم رهنمون می سازد، دریافت و فهم و تدبر در آیات این اعجاز بزرگ الهی است.
معنای کلمه تدبر: تدبر از ریشه (دبر) به معنی اندیشیدن در پشت و ماوراء امور می باشد که ژرف اندیشی را در نظر دارد که نتیجه اش کشف حقایقی است که در ابتدای امر، سطحی به چشم نمی آمد.معنای تدبر در آیات قرآن: تدبر در آیات قرآن، هم از ناحیه خود قرآن و هم از طرف معصومین(ع) سفارش و تاکید فراوان شده است. تدبر عبارت است از کاوش و دقت نظر در کشف مفاهیم و روابط ناپیدای موجود در هر یک از آیات، و ارتباط آیات با یکدیگر. لازم به ذکر است که هر سوره دارای یک موضوع محوری و اصلی است و تمامی آیات و مباحث مطرح شده در سوره به صورت منطقی و فصل بندی شده به آن مرتبط می شوند.
تدبر در قرآن به معنای تلاوت آیات قرآن و عبور از الفاظ و رسیدن به عمق معنا، مفهوم پیامها، درسها، انذارها و رهنمودهای آن می باشد.
بنا براین، حقیقت تدبر در آیات قرآن همان تلاوت راستین آن است که از قرائت آیات آغاز می شود و با تامل و تعمق و تدبر در معنا و پیامها و خواسته ها ادامه می یابد و با تعهد و التزام و عمل به مضامین آنها ختم می شود.
اهمیت تدبر در قرآن کریم: در اهمیت تدبر در قرآن همین بس که چهار آیه از آیات قرآن مجید به صراحت به امر تدبر اشاره می کند که در سه آیه لحن قرآن، لحنی سوالی و توبیخی است و در یک آیه هدف نزول قرآن تدبر معرفی می گردد و تنها همین برای پرداختن به بحث تدبر و اهمیت ویژه آن در قرآن کفایت می کند.
» کتابٌ انزلناهُ الیَکَ مُبارَکٌ لّیَدَّبروا ایاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّراولوالالباب «.(۱)
این کتابی مبارک است که آن را به سوی تو نازل کرده ایم تا درباره آیات آن بیندیشید و خردمندان پند گیرند.
» افلَم یَدَّبرَالقولُ اَم جاءَهُم ما لَم یَاتِ اباءَهُمُ الاوَلین«.(۲)
آیا در عظمت این سخن نیندیشیده اند یا چیزی برای آنان آمده که برای پدران پیشین آنها نیامده است.
» اَفَلا یَتَدَّبَرونَ القرآنَ وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ الله لَوَجدوا فیهِ اِختلافاً کثیراً «.(۳)
آیا در معانی قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند.
» اَفلا یَتَدَّبرونَ القرآن اَم عَلَی قُلُوبٌ اَقفالُها «. (۴)
آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا مگر بر دلهایشان قفلهایی نهاده شده است.
تدبر از دیدگاه معصومین :امام صادق (ع) فرمود: » هنگامی که قرآن را به دست می گرفتند پیش از خواندن و باز کردن آن، در حالی که قرآن را در دست راست می گرفتند چنین دعا می فرمودند : “به نام خدا … خدایا … قرائت مرا، قرائتی که تدبر در آن نیست قرار مده، بلکه مرا آنگونه قرار بده که در آیات و احکام آن تدبر کنم؛ در حالیکه قوانین دین تو را اخذ می کنم «.(۵)
و حضرت علی (ع) فرمود: » راه رسیدن به برکات تدبر است «.(۶)
رسول خدا به معاذ جبل وصیت کرد و فرمود : »تو را وصیت می کنم به تقوای الهی و تدبر در قرآن «.(۷)
فواید و آثار تدبر در قرآن: از آیات قرآن و روایت معصومین(ع) که به آنها اشاره شد استنباط می شود که اگر به همراه قرائت قرآن تدبر در آیات صورت گیرد قاری قرآن به خیر و برکات فراوان نائل می آید. و خیر عبارتست از گرایش به خوبیها و سپس الترام به آنها و نائل شدن به کمالات انسانی.
تلاوت همراه با تدبر موجب زیادی علمکشف مسائل دینی و اطلاع پیدا کردن برحکمتها و اسرار مخفی و شناخت حقوق خداوند، ائمه معصومین(ع) و دیگر صاحبان حق است.
ازاین روست که برخی از فقیهان ثواب تدبر در قرآن را بالاتر از ثواب نمازهای مستحبی دانسته اند.
موانع تدبر در قرآن کریم از نگاه قرآن: »…_رَأیتَ الّذینَ فی قُلُوبِهِم مَرضٌ یَنظُرونَ إلَیکَ نَظرَ المَغشی عَلَیهِ مِنَ المَوت…«.(۸)
» أم حَسِبَ الذّینَ فی قُلوبِهِم مَرضٌ أن لَن یُخرِجَ اللهُ أضغانَهُم «.(۹)
تامل در این دوآیه ما را به این نتیجه می رساند که رابطه معناداری بین عدم فهم و تدبر در قرآن کریم با مریضی قلب وجود دارد و بی شک می_توان گفت که یکی از موانع تدبر در قرآن، قلب مریض و ناسالم است که باعث می شود شخص براساس غرض و منظوری خاص به دنبال استفاده از تشابهات قرآن برودکه آیه ۷ سوره آل عمران بر این مطلب تاکید کرده است. آنجا که می فرماید :
» … فَامَا الذّینَ فی قُلُوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ مَا تَشابَه من إبتغَاءَ الفِتنَة وَ إبتِغاءَ تَأویلَه … «.
لذا می توان پی برد که عوامل دخیل در مریضی و زیغ قلب، رابطه مستقیم با نفهمیدن قرآن و عدم تدبر در آن دارد. لذا به این نتیجه می رسیم که اهم آسیب ها و آفات تدبر عبارتند از:
۱ – نافرمانی از پیامبر ۲- نفاق ۳ – قرآن گریزی ۴ – مریضی قلب.
همچنین در آیه ۶۶ تا ۶۷ سوره مومنون چنین آمده است:
» قَد کانت آیاتی تُتلَی عَلَیکُم فَکُنتُم عَلَی أعقابِکُم تَنکِصون «.
» مُستکبِرینَ بِهِ سامِراً تَهجُرون«
مساله کبر و خود بینی در فضای بحث تدبر در قرآن کریم، نشان دهنده نقش بازدارندگی این روحیه در درک حقایق قرآن کریم است و جای تامل دارد.
در سوره » ص « آیه ۲۹ که در ابتدای این بحث بدان اشاره شد، هدف از نزول قرآن کریم تدبر و تذکر معرفی می شود. شکی نیست که تذکر فرع بر تدبر و فهمیدن است. از این آیه به خوبی می فهمیم که قرآن اساسا برای فهمیدن و عبرت گرفتن نازل شده و تدبری که فاقد تذکر باشد، اساسا تدبر نیست؛ لذا تدبر رابطه مستقیم با عبرت گیری و عمل دارد؛ یعنی تدبر علم توام با عمل است. بنا براین، علم بدون پشتوانه عمل، آفتی برای تدبر به شمار می رود.
در آیه ۲۸ سوره » ص « که دقیقاً همجوار با آیه تدبر می باشد آمده است:
» أم نَجعلُ الّذینَ آمنوا وَ عَمِلُو الصّالِحاتِ کَا لمُفسدینَ فی الارض أم نَجعلُ المُتَّقینَ کَالفُجّار«.
به این معنا که گناه، آدمی را از شناخت حق و درک صواب باز می دارد. نتیجه اینکه، آسیبهای مفهوم از فضای آیات فوق می تواند، نقش بازدارنده برای تدبر در قرآن کریم داشته باشدکه عبارتند از:
۱-علم بدون عمل و ۲- گناه و فساد.
با مراجعه به آیات خاص و تدبر بر فضای حاکم برآیات همجوار آنها، می‌توان مهمترین آسیب ها و لغزشهای روانشناختی در فهم و تدبر قرآن را اینگونه عنوان کرد:
نافرمانی از پیامبر، نفاق، دنیا گروی و آخرت گریزی، منفعت طلبی و خود محوری، تقلید کورکورانه، قرآن گریزی،گناه بیماری قساوت قلب، استکبار، غفلت
در خاتمه به تأسی از ائمه (ع) به درگاه خداوند دعا می کنیم که با توفیق تدبر و تامل و درک آیات قرآن جسم و جانمان را در چشمه زلال و همیشه جاری قرآن صیقل دهیم و زنگار گناه از روح بزداییم و قدم در راه سعادت و هدایت که کمال بشریت است، بگذاریم انشالله .