آذربایجان فولکلوروندا ناغیل ژانرلاری
کوچورن : محمدرضا اسماعیل زاده
آنادیلیمیز: ناغیل‌لارین ژانر ایسپئسیفیکلیگی ناغیل‌لارین قروپلاشدیریلماسی، حیوان‌لار حاقیندا ناغیل‌لارین علامت‌لری.
سئحیرلی ناغیل‌لاری معیینلش‌دیرن عامللر. سوسیال معیشت ناغیل‌لارینین اؤزونه¬مخصوص جهت‌لری. ناغیل‌لارین پوئتیکاسی. ناغیل سوژئتی‌نین خصوصیت‌لری.
آ.ن.وئسئلووسکی‌نین ناغیل سوژئت‌لرینده موتیوه اوستونلوک وئرمه‌سی. و.ی.پروپپون »فونکسیا‌لار« نظریه‌سی و ناغیل‌لارین »مورفولوگیاسی«. سوژئت تیپ‌لری. حیوان‌لار حاقیندا ناغیل‌لاردا سوژئت ایستروکتورو. سئحیرلی و سوسیال-معیشت ناغیل‌لارینین سوژئت خومومیت‌لری. میف و ناغیل باغلی‌لیغی.
آذربایجان فولکلورونون موهوم ژانرلارین‌دان بیری اولان ناغیل‌لاردا چوخ¬عصرلیک تاریخی معیشت طرزی، دونیاگؤروشو، عادت-عنعنه‌لری قهرمان‌لیغی، موباریزه‌سی، ایستک و آرزولاری اؤزونه¬مخصوص شکیلده عکس ائتدیریلیر. پوئتیک شیفاهی خالق یارادییجی‌لیغینین باشقا ژانرلاری ایله موقاییسه‌ده ناغیل‌لار حادثه‌لری داها گئنیش، اطرافلی، یئرلی-یاتاقلی، آنلاشیقلی و جانلی تصویر ائدیر، اونا گؤره ده عصرلر بویو – یازی و کیتابین کشفیندن قاباق دا، سونرا دا خالقین دقتینی ماقنیت کیمی اؤزونه چکمیش‌دیر. ناغیل‌لارلا ائپیک عنعنه‌ده سوژئت¬قورمانین اساسی قویولموش، تصویر اصول‌لاری فورمالاشمیش، بدیعی یارادیجیلیغین پرینسیپ‌لری میدانا گلمیش‌دیر. ناغیل‌لار بوتون زامان‌لاردا یارانان ادبییات و اینجه¬صنعت اثرلری‌نین مایاسی، قایناغی، بیر چوخ حال‌لاردا ایسه اؤزولو اولموش‌دور. اونلاردا شیفاهی خالق یاردیجی‌لیغینا خاص بوتون خصوصیت‌لره راست گلیریک. اونا گؤره ده خالق پوئتیک یارادیجی‌لیغینین ائپیک عنعنه‌سی‌نین ان قدیم، پوپولیار نومونه‌لری کیمی بؤیوک تربیوی و ایدراکی اهمیته مالیک‌دیر.
دونیا خالق‌لارینین فولکلورونو ناغیل‌لارسیز تصویر ائتمک مومکون اولمادیغی کیمی، فولکلورشوناسلیق علمی ده اونلارین تدقیقین‌دن کناردا مؤوجودلوغونو ثبوت ائده بیلمز. ناغیل‌لار کمیت اعتیباریله چوخلوق تشکیل ائتدیگی قدر مؤوضوع، فورما و ایستروکتور جهتدن ده رنگارنگدیر.
فولکلورشوناسلیق علمی‌نین میدانا گلدیگی ایلک گونلردن باشلایا‌راق ناغیل‌لارین منشایی تدقیقات‌چی‌لارین دقت مرکزینده دورموش، بو ساحه‌ده موختلیف علمی-نظری مولاحیظه‌لر ایره‌لی سورولموش‌دور.
ناغیل‌لارین گئنئزیجی، اینکیشافی ایله علاقه‌دار آیری-آیری مکتب و جریان‌لارین ایشله‌ییب حاظیرلادیغی کونسئپسیا‌لار، هئچ شوبهه‌سیز، بو ساحه‌ده ماراقلی نتیجه‌لر الده ائدیلمه‌سینه تکان وئرمیش‌دیر. معاصر فولکلورشوناسلیق کئچمیشین علمی-نظری ارثی‌نین دیرلی جهتلرینی اؤیرنمک و قیمتلن‌دیرمکله یاناشی، همین ارثه تنقیدی یاناشماغی دا ضروری حساب ائدیر و پوئتیک شیفاهی سؤز صنعتینه تاریخی‌لیک پرینسیپی ایله یاناشماغی باش‌لیجا معیار کیمی گؤتورور. بو پرینسیپدن چیخیش ائتمیین نتیجه‌سینده آشکار اولوندو کی، ایلکین نظریه‌لرده – میفولوژی ایقتیباس، نئومیفولوژی، آنتروپولوژی پسیخوانالیتیک مکتب‌لرده فولکلورا موناسیبت بیرطرفلی ایدی. مسئلن، ناغیل‌لارین منشایینی آراشدیرارکن اجتماعی-تاریخی شرایط نظره آلینمامیش‌دیر ی.ائ.مئلئتینسکی یازیردی کی، شیفاهی خالق ادبیاتیندا عکسینی تاپان ایبتیدای تصوورلر اونون اینکیشاف دؤورلرین‌دکی سوسیال عامل‌لرین‌دن آیری گؤتورولممه‌لی‌دیر.
سون ایللرده ناغیل‌لارین گئنئزیس و اینکیشاف مرحله‌لرینی آراشدیرماغا داها چوخ مئیل ائدیلیر. لاکین فولکلورون بو موهوم قولونون منشایینه نفوذ ائتمک آذربایجاندا آلی مکتب درس‌لیگی‌نین اوچئرکلری، قزئت، ژورنال، مجموعه مقاله‌لری، ان یاخشی حالدا ایسه دیسسئرتاسیا‌لارینین گیریش‌لری سویه‌سین‌دن اوزاغا گئتممیش‌دیر. بونون سببی آیدین اولماسا دا (داها چوخ آشیق پوئزیاسینا، داستان یارادیجی‌لیغینا اوز توتولموش‌دور، اصلینده بو ساحه‌ده ده بیر-ایکی فوندامئنتال آراشدیرمانی نظره آلماساق، وضعیت اورکاچان دئییل) بعضی مقام‌لارا توخونماق پروبلئمین اؤیرنیلمه‌سی ایستیقامت‌لری باره‌ده مولاحیظه‌لر ایره‌لی سورمه¬یی لازیم بیلیریک. سؤزوگئ‌دن یازی‌لاردا تدقیقات‌چی‌لار بئله قناعته گلیرلر کی، سئحیرلی ناغیل‌لارلا موقایسه‌ده معیشت ناغیل‌لارینین منشایینی اؤیرنمک خیلی آسان‌دیر. گؤره‌سن نه سببه؟ و بعضیلری بیر قدر ده ایره‌لی »آددیملایا‌راق« هئچ بیر توتارلی فاکتا سؤیکنمه‌دن قطعی حؤکم چیخاریرلار کی، ایلک اولا‌راق حیوان‌لار عالمین‌دن بحث ائدن ناغیل‌لار یارانمیش‌دیر. بئله کی، فولکلوروموزون تدریسی تبلیغی ساحه‌سینده یورولما‌دان چالیشان مرهوم پروفسور. و.ولیئو یازیر: »حیوان‌لار عالمین‌دن بحث ائدن ناغیل‌لار بیزی اینسان جمعیتی‌نین قدیم دؤورلرینه آپاریب چیخاریر.« بو قناعت‌دن سونرا همین قروپا داخیل اولان ناغیل‌لارین اینکیشاف یول‌لارین‌دان دانیشیر و اساساً اوچ مرحله کئچدیگینی گؤستریر. همین مرحله‌لره دقت یئتیرک:
»بیرینجی مرحله: جمعیتین ایلک پیلله‌سینه اینسان‌لارین طبیعتین کورتبیی قوه‌لرینه قارشی موباریزه آپاردیغی دؤورلره عایددیر. معلوم‌دور کی، ایلک اینسان اوزرینده اوبیئکتیو طبیعی حادثه‌لرله یاناشی، آیری-آیری جانلی‌لارین دا قوتلی تاثیری اولموش‌دور. بو دؤورلر اینسان‌لارین بدیی تفککورونده اساطیری گؤروش‌لر یاراتمیش‌دیر. اونلار یاشاماق و طبیعتی اؤزلرینه تابع ائتمک یول‌لاریندا اساطیر یاراتدیق‌لاری کیمی، حیوان‌لارا دا سیتاییش ائتمیش، توتئم یاراتمیش‌لار. حیوان‌لار عالمین‌دن بحث ائدن ناغیل‌لارین بیرینجی مرحله‌سی توتئمله علاقه‌دار اولموش‌دور«. قئید ائتمیشدیک کی، فولکلورشوناسلیق علمی ناغیل ژانرینین آراشدیریلماسی ایله اؤزونو تصدیقلمیش‌دیر و دونیانین مشهور آراشدیریجی‌لارینین، دئمک اولار کی، هامی‌سی موهوم تدقیقات اثرینی ناغیلا حصر ائتمیش‌دیر. و.ولیئو ده اونلاری یاخشی تانیییردی و درسلیگینده ده دفعه‌لرله آدلارینی چکیر، سیتات‌لار گتیریر. لاکین ناغیل نظریه‌لری‌نین موددها‌لارینی ایشله‌ییب حاضرلایان ایستر آوروپا کلاسیک تدقیقات‌چی‌لاری (ی. و و. گریم قارداش‌لاری آ.آارنئ، او.میللر، و.آندرسن، ت.بئنفئی، ج.فریزر و …)، ایسترسه ده معاصر روس عالیم‌لری (آ.ن.وئسئلووسکی، و.ی.پروفسور، ی.م.مئلئتینسکی، ائ.و.پومئرئنسئوا، و.آنیکین و…) اساطیرلرله و توتئمله باغلی یارانان ناغیل‌لاری حیوان‌لار عالمین‌دن بحث ائدن ناغیل‌لار قروپونا داخیل ائتممیش‌لر، سئحیرلی ناغیل‌لارین خصوصیت‌لرینه جاواب وئردیگی اوچون همین قروپدا آراشدیرمیش‌لار. و.ی.پروپون »سئحیرلی ناغیل‌لارین تاریخی کؤکلری« آدلی مشهور مونوقرافیاسیندا فؤوقلتبیی قوه‌یه مالیک حیوان و قوش‌لار ایشتیراک ائدن بوتون ناغیل‌لار، او جمله‌دن »گؤیچک فاطما« ناغیلینین سوژئتینی اؤزونده داشییان »موروزکو« سئحیرلی ناغیل کیمی تقدیم اولونور.
بس نه اوچون اوزون ایللر بویو آذربایجان فولکلورونو آلی مکتب‌لرده اؤیره‌دن اساس درس‌لیکلرده قئیری-دقیق مولاحیظه‌لر باش-آلیب گئدیب؟ محض بو گون ده طلبه‌لرین مراجعت ائتدیک‌لری منبع همین کیتاب‌لاردیر. بیزجه، بو اوندان ایره‌لی گلیر کی، ناغیل‌دان و باشقا ژانرلاردان یازان بعضی تدقیقات‌چی‌لار چوخ حال‌لاردا همین ژانرلارین علامته‌لرینی دوزگون معیینلش‌دیره، بیرینی دیگرین‌دن آییران عامل‌لری گؤستره، بیر قدر سرت دئسک، تدریس ائتدیک‌لری فننین پرئدمئتینی بیلمیرلر. گؤرونور تاریخیمیزه لاقئید یاناشدیغیمیز کیمی ادبییاتیمیزین بئشیگینده دوران بؤیوک ثروته ده جدی صنعت نومونه‌لری کیمی باخمامیشیق. بو سبب‌دن ده ۳۰-۴۰ ایل اوولکی دوشونجه‌نین محصولو اولان درس‌لیک‌لری گؤزوموزون اوستونده ساخلامیشیق. اصلینده ایسه دولاشیق فیکیرلی اوچئرک‌لر اوخوجویا، خصوصیله طلبه‌یه چاتمامیش، اونلارا دوزگون ایستیقامت وئرمک اوزینه، چاشباش‌لیق یاراتمیش‌دیر.. بو باره‌ده اونا گؤره بیر قدر گئنیش دانیشیریق کی بیلیک اؤیرنمک اوچون مصلحت گؤردوگوموز اکثر وصایت‌لرده علمی‌لیک‌دن چوخ اوزاق قریبه بؤلگولرله، تصنیف‌لرله و تحلیل‌لرله راستلاشیریق و ایستر-ایستمز آدامدا مؤلف‌لرین تدریس ائتدیک‌لری فننین پرئدمئتینی دوزگون درک ائتمه‌سینه شوبهه اویانیر.
و.ولیئو حیوان‌لار حاقیندا ناغیل‌لارا حصر ائتدیگی اوچئرکده بو قروپا داخیل ائدیلن بیر ناغیلین دا اولسا تحلیلینی وئرمیر. داها دوغروسو تمثیل کیمی آنجاق بیر نئچه‌سی‌نین آدینی سادالاییر. حال¬بوکی، او ناغیل‌لار یالنیز آللئقوریک ایفاده واسطه‌سین‌دن ایستیفاده‌یه گؤره تمثیل‌لرله موقاییسه ائدیله بیلر. قالان مسئله‌لرده تمثیلله اوست-اوسته دوشن جهتلرین‌دن دانیشماق مومکون دئییل. »اووچو پیریم«، »گؤیچک فاطما« »قارا آت« کیمی سئحیرلی ناغیل‌لار ایسه تامامیله عکس مؤوقعدن تحلیله جلب ائدیلیر. عالیم اونو دا اونودور کی، ناغیل توپلولاریندا آدی گئدن ناغیل‌لار اوخوجولارا سئحیرلی ناغیل کیمی تقدیم اولونور.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۱۶ اسفند ۱۳۹۶ ساعت ۵:۴۹ ق.ظ
