سیر ادبیات عاشورا در آذربایجان

مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در تاریخ آذربایجان از قدمتی بسیار برخوردار است. ترکان در قدیم، ماتم را »یوغ« و سوگ سرود را »آغی« می‌گفتند. آنان حتی علاوه بر مرثیه سرایی در سوگ عزیزان از دست رفته خود، گاه در رثای برخی از حیوانات اهلی نجیب و وفادار چون اسب نیز، قطعاتی سوزناک و مرثیه گونه می‌سروده‌اند. این مراثی اغلب در قالب »مانی« (بایاتی و دو بیتی آذری در هفت هجا) سروده می‌شد. در بین قبایل بسیار دیرینه‌ی ترک، نوع دیگری از مرثیه بود که به آن »ساغور« می‌گفتند و آن را در ماتم جوانمردان، پهلوانان، سخاوتمندان، پیران قبایل و… به همراه ناله‌ی »قوپوز« (ساز) با آهنگ‌های غم انگیزی می‌خواندند. از دوره صفویه در آذربایجان و برخی مناطق شیعه نشین همچون عراق که ترک‌های شیعی مذهب در آن‌ها ساکن بودند – مرثیه سرایی و تعزیه خوانی به زبان ترکی، به مراثی و مصایب اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام – منحصر شد و توجه شاعران و نوحه سرایان شیعه، بیش از هر چیزی، به حادثه خونین و جانگداز از کربلا و شهادت مظلومانه سالار شهیدان، امام حسین – علیه‌السلام – و یارانش معطوف گشت. از آن پس، توجه به مرثیه سرایی در تاریخ ادبیات آذربایجان به مراتب بیش از دیگر انواع شعر بوده است. حماسه حسینی قسمت اعظم ادبیات کلاسیک – نظم و نثر – آذری را به خود اختصاص داده است. شاعران دل‌سوخته اهل بیت پیامبر (ص) در گستره عظیم زبان آذری – ایران، عراق، آذربایجان، قفقاز، ترکیه و… – در ماتم عظمای سیدالشهدا اشعاری جانسوز سروده، دیوان‌ها پرداخته‌اند و حماسه‌ها ساخته‌اند!… صدها دفتر و دیوان عاشورایی که امروز از انبوه این شاعران آل عبا در دست داریم شاهد این مدعاست. ما در این نوشتار به طریق اجمال، به بیان سیر تاریخی ادبیات عاشورایی و نوحه سرایی در زبان آذری می‌پردازیم و اذعان می‌کنیم که تبیین و تشریح کامل این موضوع از زوایای گوناگون – تاریخی، اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، هنری و… – مجال بیشتری می‌طلبد. ملا محمد فضولی بغدادی، بزرگ‌ترین شاعر عارف ترک زبان (متوفی به سال ۹۹۷ ه. ق و مدفون در کربلا) در تاریخ آذربایجان، نخستین شاعر شیعی است که در مدح و رثای چهارده معصوم (ع) مراثی و مدایح ماندگار و پرسوز و گداز بسیار سروده است. او علاوه بر اشعار زیادی که در قالب‌های مختلف شعری در این مورد سروده، کتاب معروف خود »حدیقة السعداء« را به نظم و نثر مسجع ترکی آذری در ده باب تألیف کرد که بخش اعظم آن، به واقعه کربلا اختصاص یافته است. فضولی در مقدمه این کتاب، در بیان سبب تألیف آن می‌نویسد:
»… در ایام محرم و عزاداری، شیعیان ترک زبان در کربلا جمع می‌شوند به عزاداری می‌پردازند. آنان به اشعار و مراثی عربی و فارسی گوش می‌کنند و می‌گویند، اما معانی و مفاهیم آن‌ها را خوب در نمی‌یابند. من تصمیم گرفتم که کتابی را به نظم و نثر ترکی در مصایب حضرت سیدالشهدا بنویسم تا آنان نیز این کتاب را در این ایام و مراسم بخوانند و عزاداری نمایند.«
این کتاب یکی از مهم‌ترین گنجینه های ادبی و مذهبی شیعی به زبان ترکی است که بارها در ایران و آذربایجان به چاپ رسیده است و هنوز هیچ کتابی را در سرتاسر قلمرو زبان ترکی، یارای برابری با آن نیست. فضولی در دیوان ترکی خود نیز اشعاری در نثار و رثای اهل بیت (ع) سروده است، به ویژه ترکیب بندی بسیار زیبا و آکنده از اندوه و حماسه و خیال و هنر و حسرت، در خصوص حلول ماه غم انگیز محرم و آغاز سوگواری حسینی دارد که کم نظیر است. چند بیت از آن ترکیب بند را همراه با ترجمه‌اش می‌آوریم:
تدبیر قتل آل عبا قیلدین ای فلک! فکر غلط، خیال خطا قیلدین ای فلک! برق سحاب حادثه دن تیغلر چکیب بیر بیر حواله‌ی شهدا قیلدین ای فلک! بیر رحم قیلما دین جگری قان اولانلارا غربتده روزگاری پریشان اولانلارا! ای درد پرور الم کربلا حسین! وی کربلا بلالرینه مبتلا حسین! غم پاره پاره با غرینی یا ندیر دی داغ ایله ای لاله ی حدیقه‌ی آل عبا حسین! یاخدی و جودینی غم ظلمت سرای دهر ای شمع بزم بارگه کبریا، حسین!
ملا محمد فضولی شاعر شوریده آل رسول (ص) در اشعار فارسی خود نیز عاشقانه از کربلا می‌گوید:
چون خاک کربلاست، »فضولی« مقام من نظمم به هر کجا که رسد، حرمتش رواست
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست! فضولی طلیعه دار ادبیات عاشورایی در تاریخ آذربایجان بود. از آن پس با ترویج مذهب شیعه در ایران آگاهی بیشتر شیعیان از مصایب اهل بیت (ع) شاعران آذربایجان با الهام از واقعه جان گداز کربلا، به سرودن اشعاری در قالب‌های گوناگون پرداختند و یاد و خاطره خونین شهدای لاله پیکر دشت نینوا را در دل‌ها زنده کردند. نظام‌الدین محمد توفار قانلی (متوفای ۱۱۷۰ ه) اشعار جانسوزی در رثای امام حسین (ع) و یارانش دارد و فرهنگ عاشورایی شهادت و فداکاری در راه دین خدا و مبارزه با دشمنان حق را جانمایه اشعار کربلایی خود قرار داده است. سید فتاح مراغه ای، متخلص به »اشراق« از شاعران قرن دوازدهم هجری، به دو زبان فارسی و ترکی در ماتم شهدای کربلا مرثیه ای زیبایی سروده است. کتاب »ریاض الفتوح« او شامل مثنوی‌های فارسی در همین موضوع است. حاج خداوردی خویی، متخلص به »تائب« (متوفای ۱۲۰۱ ه. ق) از شاعران توانای مرثیه است و در ماتم سالار شهیدان امام حسین (ع) و یارانش سوگ سروده های ارزشمندی به دو زبان ترکی و فارسی دارد. آخوند ملاحسین مراغه ای، معروف به »دخیل« یکی از مشهورترین و بزرگ‌ترین شاعران نوحه سرای آذربایجان در قرن سیزدهم هجری است. کلیات وی در هفت مجلد به نظم و نثر ترکی در مدایح و مصایب آل علی (ع) بسیار مشهور است. دخیل در قالب‌های متنوع نظم، نگاهی شاعرانه و عاطفی به واقعه‌ی طف به ویژه در تصویر و توصیف میدان کربلا دارد و با مهارت و ظرافتی شایسته و با استمداد از تخیل سیال و قوی خود، به شرح جزئیات حادثه عاشورا پرداخته است. از اشعار کربلایی آخوند، در اجرای مراسم عاشورا، شبیه خوانی‌ها و شبیه گردانیها و سینه زنی‌ها بسیار استفاده می‌شود و هنوز هم مردم مسلمان و شیعی آذربایجان با عشق و علاقه خاصی اشعار عاشورایی دخیل را می‌خوانند و گریه می‌کنند و به احیای شعایر حسینی می‌پردازند. دخیل در شعری با محتوای مفاخره و حماسه و به زبان رجز، از قول حضرت علی اکبر (ع) خطاب به لشکر یزید بد اختر چنین می‌گویند:
سیزده اگر یزید بد اختر نشانی وار گوندن ایشیقدی بیزده پیمبر نشانی وار
اولماز حریف کیمسه منه، منده بی خلاف عباس نامدار دلاور نشانی وار!…
دخیل، ضمن پرداختن به جزئیات نمایشی که اغلب زبان حال و زاییده خیال شاعرانه اوست، سعی می‌کند فضایل، عظمت‌های روحی، شجاعت، جوانمردی، اخلاص، پاکی و توکل شهدای کربلا را نشان دهد و در مقابل آن رذالت ترس، ناجوانمردی زشت کرداری بدگوهری، قساوت قلب و خبث سیرت یزیدیان می‌پردازد. از این جهت اشعار او بسیار پربار و حایز اهمیت است و بارها در تبریز و تهران چاپ شده است. میرزا محمد تقی قمری دربندی (متولد ۱۲۳۵ ه. ق) یکی دیگر از مشاهیر عرصه ادبیات عاشورایی آذربایجان است. کلیات اشعارش تحت عنوان کنزالمصائب – که تماما در مدح و منقب و مرثیه اهل بیت (ع) است – ده‌ها بار در تبریز و دیگر بلاد شیعه نشین به چاپ رسیده است. این سه بیت از یکی از قصاید کربلایی اوست:
ماه محرم اولدو گنه گویلر آغلادی دوشدو جهانه غلغله عالملر آغلادی
اولاد حیدرین چکن آه و فغانینه کرب و بلاده مؤمن و هم کافر آغلادی
شاما طرف اولاندا روان کاروان غم
یئر آغلادی، گوی آغلادی، نه کشور آغلادی!…
میرزا ابوالحسن راجی تبریزی (۱۲۹۲ – ۱۲۴۲ ه. ق)، هم از غزل‌سرایان بزرگ تاریخ ادبیات آذربایجان است و هم از معروف‌ترین شاعران اهل بیت (ع). بیش از صد سال است که نوحه‌ها و مرثیه های او در شهرها و روستاهای آذربایجان در ایام محرم خوانده می‌شود. قسمت اعظم دیوانش را اشعار عاشورایی تشکیل می‌دهد. حاج رضا صراف تبریزی (۱۳۲۵-۱۲۷۱ ه. ق) یکی از بزرگ‌ترین شاعران غزل‌سرای آذربایجان است و کسانی چون فضولی بغدادی را می‌توان با او مقایسه کرد. نوحه‌ها و مراثی صراف در سوگ آل محمد (ص)، همانند غزل‌هایش بسیار پراحساس و مشهور خاص و عام است. بیشتر اشعارش مربوط به واقعه کربلاست. صراف غزلی دارد به مناسبت عصر تاسوعا که همه ساله در شب‌های عاشورا توسط عزاداران حسینی در کوچه و بازار و مساجد و تکایا خوانده می‌شود و از زن و مرد، بزرگ و کوچک، شهری و روستایی و باسواد در آذربایجان، کمتر کسی پیدا می‌شود که نخستین بیت آن را در خاطر نداشته باشد:
گل گلزار رسالت بو گئجه شمردن ایسته دی مهلت بو گئجه
یا تماییب آل علی صبحه کیمی شیعه یا تسین نئجه راحت بوگئجه
شهدالر آدینا کلک قضا یازادی فرمان شهادت بوگئجه…
اصغر دلریش، از شاعران توانا و پرکار نوحه سرای آذربایجان در نیمه دوم قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری است. دیوان اشعارش به صورت سنگی در تبریز چاپ شده و بعدها چند بار به صورت افست به طبع رسیده است. برخی از ابیات عاشورایی او به قدری مشهور شده که بیشتر مردم، آن را از برمی خوانند و در واقع به شکل شعار عاشورا و ترجیع تعزیه خوانی‌ها در آمده است. از جمله، این بیت:
حسینه یئرلر آغلار گؤیلر آغلار رسول مصطفی (ص)، پیغمبر آغلار
بسیاری از شاعران بعد از »دلریش« این بیت او را در اشعار خود به صورت ترجیع، تضمین کرده‌اند. از جمله مرحوم استاد شهریار که در بیتی از شعر تضمینی خود، به عظمت تأثیر شعر عاشورایی دلریش در دل‌ها، می‌گوید:
حسینین نوحه سین »دلریش« یازاندا مسلمان سهل دیرکی، کافر آغلار
میرزا علی حکیم »لعلی«، طبیب، ادیب و شاعر طنزپرداز بزرگ و نوحه سرای برجسته آذربایجان، در سال ۱۲۵۲ ه. ق. در »ایروان« متولد شد و سال‌ها در تبریز به طبابت و سرودن شعر پرداخت و زندگی کرد و بالاخره در سال ۱۳۲۵ ه. ق در »تفلیس« از دنیا رفت. لعلی با اشعار طنز خود لبخند را بر لب‌ها می‌نشاند و با نوحه های آتشین و جان‌سوزش دل‌ها را در ماتم آل طه (ص) آتش می‌زد و چشم‌ها را اشک‌بار می‌ساخت. شعری در رثای حضرت علی اصغر طفل شیر خوار امام حسین (ع) و بیان قساوت قلب حمله و لشکر سنگدل کوفه و شام سروده است که بسیار معروف و چاشنی مجالس عزاداری حسینی است:
آلدی اله تیر و کمان حرمله سالدی حریم حرمه ولوله
حلق علی اصغری ائتدی نشان چکدی او دم و حدیله بیر هلهله
سویئرینه حرمله پیکان وئریر گؤر نئجه بی رحم دی بو حرمله
قاسم بیگ ذاکر، شاعر شیعی و مبارز قرن سیزدهم هجری است که سال‌ها با فئودال‌های مناطق گنجه مبارزه کرد و حتی چندین سال به باکو تبعید شد. نوحه‌ها و مراثی او در سوگ شهدای کربلا مشهور است. این دو بیت، مطلع یک شعر سینه زنی از اوست که از زبان امام حسین (ع) خطاب به پیکر خونین علی اکبر (ع) سروده است:
دور ایاقه ائیله مه خواب اوغول قورو یئرده یاتما یارا لیسان! اورگیمده قالمادی تاب اوغول قورو یئرده یاتما یارالیسان! خورشید بانو ناتوان، دختر مهدیقلی خان از شاعره های بلند آوازه آذربایجان در سال ۱۲۵۳ ه. ق (۱۸۳۷ م) در شهر »شوشا« – از شهرهای جمهوری آذربایجان – به دنیا آمد. او به دو زبان فارسی و ترکی شعر می‌سرود. خورشید بانو، زندگی غم انگیز و توأم با ناکامی داشت، از این جهت سایه‌ی حزنی در اشعارش دیده می‌شود. مرثیه‌ها و سوگ سرودهای وی در ماتم امام حسین (ع) و شهدای کربلا، از مشهورترین اشعار عاشورایی تاریخ ادبیات آذربایجان است. این بیت مطلع یکی از اشعار سینه زنی اوست:
سؤیله حسینه ای صبا، کرب و بلایه گلمه سین گلسه دوشر بو دشتیده درد و بلایه، گلمه سین! عباسقلی باکیخانوف قدسی، شاعر، عالم، نویسنده و دانشمند شیعی قرن سیزدهم هجری، که آثارش را به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی می‌نوشت. »مرآت الجمال« دیوان اشعار فارسی اوست و کتاب »گلستان ارم« را در زمینه دستور زبان فارسی نوشته است. کتاب »ریاض القدس« او به نظم و نثر مسجع و ادبی ترکی، یکی از کتب مقتل است که به واقعه کربلا اختصاص دارد. سید عظیم شیروانی، از دیگر شاعران بزرگ غزل و طنز آذربایجان و بنیانگذار مدرسه به سبک جدید در شهر »شاماخی« جمهوری آذربایجان است و در سال ۱۳۰۴ ه. ق (۱۸۸۸ میلادی)، در همان شهر وفات یافت. او در خانواده ای روحانی و عالم پرور پرورش یافته و بزرگ شده بود و با علوم و معارف دینی و ادبیات فارسی و عربی به خوبی آشنایی داشت. مراثی و نوحه های سید در ماتم جدش، بسیار زیبا و جانسوز است. با شعر خویش به پاسداری از حرمت خون جدشان امام حسین (ع) و یارانش برخاسته بودند: یکی سید حیدر حلی در عراق و به زبان عربی و دیگری سید عظیم شیروانی در آذربایجان و به زبان ترکی. سید حیدر حلی حدود یک سال بعد از وفات سید عظیم شیروانی از دنیا رفت (۱۳۰۶ ه. ق)
میرزا اکبر طاهر زاده صابر (۱۳۲۹ – ۱۲۷۸ ه. ق / ۱۹۱۱ – ۱۸۶۲ م) شاگرد سید عظیم شیروانی و بزرگ‌ترین شاعر اجتماعی و طنزپرداز آذربایجان در دوره مشروطه و صاحب کتاب »هوپ هوپ نامه« و صاحب سبک در شعر اجتماعی و انقلابی. در چاپ‌های نخستین هوپ هوپ نامه بود، ولی بعدها در چاپ‌های باکو، اشعار عاشورایی وی از دیوانش برداشته‌اند. ملامحمد نخجوانی، شاعر، نویسنده و از علمای بزرگ شیعه در قرن چهاردهم هجری است. او فقه و اصول و دیگر معارف را در حوزه علمیه نجف اشرف در محضر فاضل شرابیانی، میرزا حبیب الله رشتی، فاضل ایروانی و… آموخت و بعد از وفات فاضل شرابیانی، مرجع تقلید شیعیان نخجوان و آذربایجان شد. او در سال ۱۳۳۴ ه. ق در شصت و شش سالگی در کربلا وفات کرد و در نجف به خاک سپرده شد. ملای نخجوانی آثار علمی متعددی در زمینه های فقه و اصول و حدیث و… دارد، اما معروف‌ترین اثرش، کتاب »سحاب الدموع« است که در آن به رحلت پیشوایان معصوم – علیهم السلام – و واقعه کربلا پرداخته و به نظم و نثر ادبی و عالمانه ترکی نوشته است. این کتاب در سه مجلد بارها در تبریز و تهران به چاپ رسیده است. از دیگر شاعران معروف مرثیه سرا و عاشورایی آذربایجان می‌توان به اینان اشاره کرد:
مرحوم عباسقلی یحیوی تاج الشعرای اردبیلی، مرحوم حاج قدیر انور، منم، مرحوم صافی، حافظی تبریزی، مرحوم ذهنی زاده، مرحوم استاد سید رضا حسینی، مرحوم شهاب، ذاکر مراغه ای، عابد تبریزی، نجمی تبریزی، میرزا حسین کریمی و مرحوم استاد سید محمد حسین شهریار. در پایان، بی مناسبت نیست که مقاله را با دو بیت از اشعاری که مردم مسلمانان سراسر آذربایجان در روز عاشورا تا هنگام ظهر، ترجیع وار زمزمه می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند، ختم کنم:
آخدین عالمده ندن کوه و بیابانه فرات اولما دین قسمت حسینه دونه سن قانه فرات! نئجه قان آغلاماسین داش بوگون کسیلیب یئتمیش ایکی باش بوگون!