نوروز در سرزمین رنگین کمان اقوام آذربایجان

گروه جامعه: نوروز در آذربایجان¬غربی جلوه_های منحصر به فردی دارد و یکی از زیباترین تصویرهای زندگی مسالمت آمیز اقوام و ادیان مختلف اعم از ترک و کرد، شیعه و سنی آشوری و ارمنی را به تصویر می کشد.
با فرا رسیدن اسفند یا ‘ بایرام آئیی ‘ خانه تکانی هم در این سرزمین آغاز می شود و گویی نخستین گام برای استقبال از بهار، خانه تکانی است؛ زدودن گرد و غبار، شستوی وسایل خانه و دور ریختن وسایل کهنه از جمله برنامه آئینی ‘هیس آلماق’ در این دیار است.
درست کردن ‘ سبزه عید نوروز ‘ رسم دیگری در این دیار است و زنان شهری و روستایی ۱۰ روز مانده به پایان سال دانه های گندم، عدس و بلال را در ظرفی خیس می کنند و روی آن پارچه نازکی می کشند و هر از گاهی روی آن، آب می_پاشند تا دانه ها اندک اندک جوانه بزنند و سبز شوند.
برخی از زنان با سلیقه نیز این کار را با بذر بر روی کوزه های سفالی انجام می دهند و پس از چند روز و با جوانه زدن و ریشه دواندن سبزه ها لایه ای از سبزه بر روی کوزه نقش می بندد.
‘عارافا آخشامی’ از رسوم قدیمی مسلمانان آذربایجان غربی و به ویژه شیعیان است که در قالب آن مردم قبل از تحویل سال و یک روز مانده به عید سر مزار عزیزان خود حاضر می شوند و سبزه هایی را بر مزارشان می گذارند و فاتحه می_خوانند.
این رسم به معنای یاد کردن انسانهایی است که زمانی با آنان در یک خانه زندگی کرده اند یا رفیق آنان بوده اند؛ مردم آذربایجان بر این باور هستند که روح مردگان در این روز شاد می شود و آنان همواره در روزهای شاد چشم به راه هستند.
‘سفره هفت سین’ هم از آئین های نوروزی است که پیشینه بسیار کهنی دارد و تا به امروز نیز به حیات خود ادامه داده است و به گفته محمدرضا بختیاری نویسنده ‘ کتاب ادبیات عامیانه و فولکور آذربایجان ‘ در سفره هفت سین هفت روییدنی خوراکی که با حرف سین آغاز می_شود و نماد فراوانی است، قرار می گیرد.
وی ادامه داد: سبزه، سیب، سمنو، سیر، سنجد سکه و علاوه بر آنها، شمع، گلاب، آئینه، قرآن تخم مرغ، کاسه آب، ماهی زنده در آب و دانه_های اسپند سفره هفت سین را زینت می دهند.
نویسنده ادبیات عامه و فولکلور آذربایجان سبزه و سیب را نماد زایش، سمنو را محرک عشق و دلدادگی، سیر را دارویی برای سلامتی انسان دانه های اسپند را به معنای تقدس، شمع را روشنایی، کاسه آب را نماد زلالی، ماهی زنده را نشانه زندگی و شادی و تخم مرغ را نشانه باروری می داند.
در نجوم هم عدد هفت خانه آرزوهاست و رسیدن به امیدها را در خانه هفت نوید می دهند و علامه مجلسی معتقد است که آسمان هفت طبقه و زمین هفت طبقه است و هفت ملک یا فرشته موکل بر آنند و اگر موقع تحویل سال هفت آیه از قرآن مجید را که با سین شروع می شوند را نجوا کنند آنان را از آفت های زمینی و آسمانی محفوظ می دارد.
بر این اساس در آداب و سنن برخی ادیان و هم چنین در بسیاری از موارد سنتی و قبیله ای، عدد هفت در مصداق هایی چون هفت موضع نمازگزار، هفت سلام قرآن، هفت تکبیر در صفا و مروه، هفت آسمان، هفت روز هفته، هفت دیار و هفت دوزخ اهمیت بارزی دارد. شاید به خاطر همین تقدس عدد هفت بوده است که در سفره عید نوروز هفت شی که هر یک معرف نمادی است، بر سر سفره گذاشته می شود.
*چند ساعت مانده به تحویل سال
پژوهشگر و مردم شناس ارومیه ای گفت: چند ساعت به تحویل سال ‘ بایرام سفراسی’ یا سفره عید در اتاق ویژه مهمانان پهن می شود و در این سفره تنقلات، گردو، کشمش، حلوای خانگی نقل، شیرینی خانگی، کلوچه خانگی، غذاهای خانگی، شیر برنج، تخم مرغ رنگ شده با پوست پیاز، انگور یادگار مانده از پائیز و میوه های مختلف خودنمایی می کند؛ این سفره یا ‘ بایرام سفراسی ‘ در تمامی روستاهای آذربایجان غربی تا روز سیزده باز می ماند و هر میهمانی که بیاید سر این سفره می نشیند. عیسی عزیزنژاد ادامه داد: در سفره های عید قدیمی و سنتی تنقلاتی مانند نخود، کشمش، مغز بادام و گردو، شیرینی های رنگین، شیرینی نعناعی، سنجد، خرما، انجیر، انار سیب، ‘ قیزیل ئوزوم’ انگور سرخ، ترشی خربزه یا ترشی انگور، شیرینی کوکه، حلوای خانگی و همچنین موادی مانند: سجوق، سماق، سیر سکه، لپه، برنج، بلغور و سبزه را به عنوان سفره هفت سین در کنار اقلام یاد شده بالا می گذاشتند، سبزه را معمولا از پخله ‘ باقلا ‘ یا گندم و در برخی خانواده از سنبل تهیه می کردند.
وی اضافه کرد: با نزدیک شدن به زمان تحویل سال، طبق سفارش اسلام ،مومنان غسل مستحبی کرده و خود را برای سال نو تطهیر می_کنند؛ بزرگ خانواده به اتفاق اهل خانواده بر سر سفره عید می_نشینند و سوره هایی چند از قرآن مجید را تلاوت می کند و برخی نیز در روستاها در مساجد جمع می شوند و دعای ‘چهل یاسین’ را می خوانند و بر تنگ ماهی فوت می کنند و بر این باورند که هر موقع ماهی سرخ داخل تنگ وارونه شود، نشان تحویل سال است.
*لحظه تحویل سال درختان کنار آب سر تعظیم فرود می آورند
پیر مردان و پیر زنان مناطق روستایی معتقدند که با تحویل سال درختان کنار نهر آب سر تعظیم فرود می آورند و آب بند آمده و از حرکت می_ایستد و هرکس این اتفاق را ببیند هر آرزویی بکند، دعایش مستجاب می شود. به همین دلیل دختران دم بخت و زنان و مردان سعی می کنند تا موقع تحویل سال این صحنه را ببینند اما هنوز کسی شاهد این اتفاق نشده است.
و آنگاه که سال نو می شود، دعای تحویل سال قرائت می شود ‘ یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محول و الحول و الاحوال حول حالنا الی احسن الحال’ و اهل منزل بر محمد و آل محمد صلوات می فرستند و سپس اولین تبریک های نوروز و روبوسی ها از پای سفره هفت سین با جملات زیر آغاز می شود: ‘ بایرامین موبارک اولسون ‘ و جواب می شنوند: ‘ سنینده بایرامین موبارک اولسون، یوز بله بایراملار گوره سن ‘.
در ادامه بزرگ خانواده قرآن به دست می گیرد و عیدی های متبرک شده را که در میان قرآن گذاشته است برای اهل خانواده از کوچک و بزرگ و مرد و زن می دهد و مردم بر این باورند این اسکناس های نو مایه برکت است.
سال نو که تحویل می شود، کودکان روستا گروهی تشکیل می دهند و هر کدام کیسه به دست به خانه ها می روند و از صاحب خانه ‘ بایرامیلق ‘ یا عیدی می خواهند و صاحبخانه هر آنچه از قبل تدارک دیده به کیسه آنها می گذارد از تخم مرغ رنگ شده گرفته تا بادام و گردو و اسکناس.
پس از کودکان، مردان روستا در گروهی دیگر به همراه ریش سفیدان روستا به تمامی منازل سرمی زنند و سرگروه این دسته را ریش سفیدان تشکیل می دهند؛ این گروه به تمامی منازل می_روند و بر’ سر بایرام سفراسی ‘ نشسته و پس از تبریک و تناول کردن از میوه و شرینی یکی از مردان آواز مخصوص آن روز را می خواند و باعث شادی جمع می شود.
بعد از ظهر نوبت زنان است و زنان نیز از قافله مردان عقب نمی مانند و در نخستین مرحله به منزل کسانیکه در سال گذشته عزیزان خود را از دست داده اند، می روند و سپس به تمامی خانه ها سرزده و عید را شاد باش می گویند.
*نوروز در میان اهل سنت حال و هوای دیگری دارد
پژوهشگر و مردم شناس ارومیه ای گفت: در شب تحویل سال، کرد زبان های جنوب استان کپه های آتش در گذرگاه ها و معابر یا بلندی ها روشن می کنند که در گویش کردی ‘ سر سال ‘ گفته می شود و بعد از تحویل سال و روبوسی_های اهل خانه و رد و بدل شدن عیدی_ها، دید و بازدیدهای معمولی و رسمی آغاز می_شود.
عیسی عزیزنژاد ادامه داد: قبل از همه کوچکترها به دیدار بزرگ خانواده و پس از آن به اتفاق به دیدار خانواده هایی که در سال گذشته عزیزی را از دست داده اند، می روند؛ در روستاهای مناطق کردنشین پس از دیدار از خانواده های عزادار، مردان برای تبریک و تهنیت عید به منزل روحانی ساکن در روستا می روند.
این مردم شناس معتقد است: یکی از رسم_های مربوط به ایام نوروز در مناطق کرد زبان مانند مهاباد، پیرانشهر و بوکان رسم ‘میر میرن’ با همان میر نوروزی است که گویا در زمان های گذشته به مدت سیزده روز اول فروردین اجرا می شده و اکنون تا حدودی به بوته فراموشی سپرده شده است.
میر، فردی از توده مردم بود که او را تحت شرایطی انتخاب و زمام امور محلی را برای مدتی به دست او می سپردند و گویا طی این مدت ارباب محل از سمت خود خلع می شد و امورات به دست میر و افرادش می افتاد. وی اضافه کرد: تداوم این رسم با اندک تفاوت هایی در شهرها و روستاهای کرد زبان جنوب استان مانند مهاباد پیرانشهر و سردشت که ‘میرمیرن’ نامیده می شود تا چند سال پیش طی سیزده روز اول فروردین اجرا می شده است. در این نمایش آئینی، گروهی از مردان فردی را از میان خود که از قشرهای پایین بودند به عنوان میر انتخاب می کردند و میر باید شخصی با اقتدار و قاطع می شد و خنده بر لبان وی نمی نشست.
به گزارش ارازآذربایجان به نقل ازایرنا آئین_های نوروزی در سرزمین رنگین کمان اقدام و ادیان نیز همانند سایر سنت های معمول در سطح کشور، بهانه ای برای مودت، وحدت و صله رحم است.نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان است که اکنون در مناطق مختلف ایران و کشورهای فارسی زبان آغاز فصل بهار را جشن می_گیرند.این جشن برخلاف همه جشن‌های مختلف سالانه با شور و شوقی وصف ناپذیر همراه با جنب و جوش فراوان در میان ملتها در اولین روز بهار آغاز می‌شود.افسانه‌های بسیاری برچگونگی پیدایی این جشن وجود دارد که ازآن جمله می توان به برتری این جشن به لحاظ عدم برابری نام ماه و روز اشاره کرد.برخی از مومنان مسلمان همچون هاتف اصفهانی نوروز را مقارن با روز آغاز خلافت علی علیه السلام می‌دانستند.یکی از مظاهر جشن نوروز، هیجان آشفتگی و درهم ریختگی است که باستانیان ریشه نا آرامی را در آرامش و اساس پریشانی را در سامان یافتگی می‌دانستند خانه تکانی ازجمله آئین‌های نوروزی است که نشان از درهم ریختگی و هیجان وسپس نظم و نظافت دارد .