مقابر معروف در جغرافیایی تاریخی استان

علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نویسده این نوشتار(گردآورنده¬ی) آن در چهارچوب مطالب سال¬های گذشته و نیز سال جاری هراز گاهی پرونده¬ی مختصرِ گوشه¬ی از تاریخ و پیشاتاریخ استان و شهرارومیه را بازگشایی کرده و از لحاظ شرح، توصیف نشانه-های دیرین سال بودن استان و نیز شهر ارومیه از زاویه¬ی دیگر نگریسته است. گرچه از زاویه دید محتوایی با تکرار و مکرارات مواجه داشته است.
لیک به امید آنکه همین دیدگاه تکراری و تکرار بر وجود و وجوه این نشانه¬ها اعم از ابنیه و مواریث ملموس و نیز غیرملموس در جهت برنامه¬ریزی و تجدید نظر در اندیشه مدیریت فرهنگی و نیز بازگشت به بنیان گردشگری استان وشهرارومیه موثر افتد.
با در نظر گرفتن این ضرورت به بازخوانی مختصری از پرونده مفصل مقابر معروف استان و شهرارومیه می¬پردازیم.
مقبره سه گنبد: بنای سه گنبد متعلق به دوره سلجوقی است و در مرکز شهر ارومیه قرار دارد. این بنا از دو بخش سرداب (محل مدفن) و شیون گاه تشکیل شده است و دو ورودی مستقل دارد. مصالح آن سنگ، آجر و گچ است و گنبد کم خیزی به شکل عرقچین دارد. شکل نقشه آن از بیرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه درشرق و غرب بنا دیده می¬شود.
مهم¬ترین ویژگی سه گنبد وجود دو قاب تزیینی در جبهه شمالی بنا حاوی مقرنس، گره بندی و کتیبه¬های کوفی با نام بانی و سازنده آن است. در ایجاد این بدایع و نگارش خطوط از سنگ های کوچک استفاده شده است. سه گنبد به دستور امیر “شیشقاط المظفری” ساخته شد.
معمار بنا “منصور بن موسی” و سال احداث آن نیز ۵۸۰ هـ .ق است. مقبره بداق سلطان: این مقبره در جنوب غربی شهرستان مهاباد، در قبرستان عمومی شهر قرار دارد.
بداق سلطان فرزند “شیرخان” و از نوادگان “صارم بیگ مکری” است. او در سال¬های ۱۱۱۱ تا ۱۰۶۲ هـ . ق حکمران منطقه مهاباد بود. این بنا احتمالاً در دوره شاه عباس صفوی ساخته شده است.
این مقبره با مساحت ۱۳۶ متر مربع ترکیبی از سنگ، آجر قرمز چهارگوش و ملاط ماسه و آهک است و دقیقاً براساس شکل معماری مقابر دوره صفوی ساخته شده و از سه قسمت شمالی جنوبی و گنبد دوار مرکزی شکل گرفته است. این بنا مجموعاً دارای هفت جرز یا پایه تزیینی در قسمت شرق وغرب با طاق نماهای تزیینی و ورودی ایوان شمالی وجنوبی است. مقبره بداق سلطان (بوداق سلطان) بنایی ساده با تورفتگی و بیرون زدگی¬هایی به شکل مستطیل است.
مقبره بداق سلطان داخل اتاق اصلی است. ساختمان مقبره بر روی صفه سنگی قرار گرفته است. بداغ سلطان در سال ۱۱۱۲هـ.ق در یکی از جنگ¬های شاه عباس در نزدیکی ایروان به قتل رسید. جسد وی را به خاطر خدمات عمرانیش به مهاباد آوردند و در آن جا دفن کردند.
مقبره سردار: این بنای قاجاری در شهر بوکان در داخل پارک عمومی قرار دارد. زیر بنای مقبره در سطح ۱۹۸ متر مربع و دارای یک گنبد مرکزی ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پی بنا از سنگ لاشه به صورت، دیوارها گنبد و طاق ها از آجر چهار گوش است.
در ضلع جنوبی – ورودی بنا – ایوانی با دو ستون سنگی قرار دارد. این مقبره مدفن خانواده “سردار عزیز خان مکری” داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدین شاه است.
مقبره سید صدرالدین: مقبره سید صدرالدین – وزیر شاه اسماعیل صفوی- در کوهپایه شمال شرق سیه چشمه قرار دارد. شکل نقشه خارجی آن شش گوش و فرم داخلی آن مدور است. بنای موجود از سنگ عمدتاً سفید با ملاط گل ساخته شده است.
بنای این مقبره روی یک کرسی چینی سنگی ساخته شده و بالا بودن آب¬های تحت¬الارض پی_مقبره را از بین برده است. اهمیت مقبره سید صدر الدین به دلیل کاربرد مصالح آن – آجر قرمز رنگ – است. سازمان میراث فرهنگی کشور در سال ۱۳۷۸ به دلیل تکریم محل توسط اهالی سیه چشمه با حفظ نقشه مقبره مکشوفه یک یادمان آجری گنبددار – ملهم از بنای اولیه آن – احداث کرد و وزارت کشور نیز در سال ۱۳۷۶ به پاس احترام به شهدای جنگ چالدران، جنگ شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم اول پادشاه عثمانی در سال ۹۲۰ هـ . ق. شهرستان سیه¬چشمه را به چالدران تغییر نام داد و آن را از بخش به فرمانداری ارتقاء داد. مناره شمس تبریزی: مناره شمس تبریزی در میان مشجری در جوار عمارت مسکونی “شمس الملوک دنبلی” در شمال شرقی شهرستان خوی و در محلی به همین نام قرار دارد.
این مناره بنای یادمانی است و هدف از ساخت آن هم نمایش اقتدار صاحب آن بوده که گویا توانسته بود در یک روز به قدری قوچ کوهی شکار کند که از شاخ آن ها تمام سطح خارجی مناره را تزیین نماید. مدخل برج روزنه¬ای است به شکل مستطیل که پله هایی مارپیچ در داخل آن تعبیه شده است و با استفاده از آن ها می توان بر فراز برج راه یافت. نمای قسمت تحتانی حدود پنجاه سانتی¬متر در قسمت پی برج با سنگ ساخته شده است و از آن به بعد تمام مناره از آجر است. در وسط آجرها کله¬های قوچ کار گذاشته¬اند.
مقبره کشیش زاکاریان: این مقبره در حومه شهر چالدران و در شمال¬شرقی قره کلیسا قرار دارد. نقشه بنا به صورت مستطیل شکل و مصالح عمده آن سنگ لاشه است. ورودی بنا در ضلع جنوبی و محراب در ضلع شرقی قرار دارد. بنا دارای تالار اصلی، اتاقک محراب و یک گنبد اصلی مرکزی است که با سنگ لاشه ساخته شده است.
در نمای خارجی بنا از پی دیوارها به بالا در ارتفاع¬های مختلف سنگ¬های حجاری شده تزیینی به ابعاد ۱۰۰×۵۰ سانتی متر به کار رفته است. سنگ های به کار رفته از نوع سنگ لاشه و ملاط بین آنها ماسه آهک است. این بنا در زمان ساخت به عنوان محل عبادت ارامنه منطقه بود و چون قبر کشیش زاکاریان نیز در آن قرار داشت به مقبره زاکاریان نیز معروف شده است. این بنا تزیین خاصی ندارد و نمای داخلی و خارجی آن سنگی است. به احتمال زیاد این بنا هم زمان با مرمت بنای قره کلیسا و مربوط به قرن چهاردهم م است.
مقبره ساندوخت: این مقبره در حومه شهر چالدران، در جوار روستای کلیسا¬کندی و جنوب_غربی بنای تاریخی قره کلیسا در بخش “به به جیک” قرار دارد. نقشه بنا مستطیل شکل و مصالح آن از سنگ و طاق¬های آن از نوع رومی است. ملاط مورد استفاده در این بنا گچ است.
بنا دارای تالار اصلی و اتاق محراب است. با توجه به شکل معماری مقبره احتمالاً در قرن چهاردهم هم زمان با بازسازی ساختمان قره کلیسا بعد از زلزله سال ۱۳۱۹(م) احداث شده است.
مقابر تمتمان: روستای تمتمان در فاصله بیست کیلومتری ارومیه – سرو قرار دارد و آثار تاریخی و با ارزشی چون غار تمتمان، استحکامات نظامی مقابر دوره او رارتو و … را در خود جای داده است. مقابر کشف شده شامل سه مقبره معمور و دو مقبره مخرو به دوره صفوی است. از سه مقبره نسبتاً سالم، یکی دارای سنگ قبری به تاریخ ۱۱۱۰ هـ .ق است.
مقبره¬های سه¬گانه و دو مقبره مخروبه تمتمان در یک ردیف قرار گرفته¬اند و همگی از بیرون به صورت چهار ضلعی و از داخل به شکل مدور هستند. مصالح به کار رفته در بنای آن ها سنگ¬های تراشدار و سنگ¬های رودخانه ای و آجر است.
مقبره وسطی از نظر نوع سنگ کاری دارای نظم و دقت خاصی است. شیوه سنگ کاری یکی از مقابر مانند بخش تحتانی کلیسای سورپ سرکیس است و شباهت فراوانی به سبک معماری دوره ایلخانی دارد. معماری مقابر غیر از سنگ کاری بسیار ساده و بدون تزیین است.