مطلب ترکیه و رویایِ تاریخی امپراتوری عثمانی
حمید ابدی
گروه گوناگون : کلاف اتفاقات منطقه غرب آسیا دارد پیچیده می‌شود. در چنین شرایطی بازخوانی کشورهای اثرگذار و بازی ساز منطقه در تحلیل نقشه کلان آنها یاریگر خواهد بود. ترکیه یکی از این کشورهاست. نوشته زیر برخی رویاهای ترکها را مورد بررسی قرار داده است.
* تجربه های تاریخی اهل تسنّن در حکومت‌های فراملیّتی:
اهل تسنّن در تجربه حکومت‌های فرامیّتی دو نمونه تاریخی سراغ دارند:خلافت عباسی با تجربه ای پانصد ساله که با فروپاشی سلسله بنی امیه بر سر کار آمدند و با سقوط بغداد طیّ حمله مغولان فروپاشید. خلافت عثمانی که با فتح قسطنطنیه (مقرّ امپراتوری روم) رشد و نمو آن آغاز شد و در خلال جنگ های جهانی اوایل قرن بیستم و با تجزیه و استقلال کشورهای تحت سیطره سرنگون شد. این دو تجربه تاریخی به عنوان عقبه و پشتوانه افق های جهانی برخی جریانات اهل تسنّن مورد توجه قرار گرفته است. هم بنیادگرا‌ها و هم سکولارها در صدد اتّصال خود به این عقبه های تاریخ برآمده اند. گروه تروریستی داعش- از جبهه بنیادگراهای منطقه- با شعار »احیای خلافت عباسی« و با بروز نمادهای عبّاسی، مبارزات عراق را سامان می دهد و از سوی دیگر ترک ها- از جبهه? سکولارها- سودای »احیای امپراتوری عثمانی« را در سر دارند. حزب »عدالت و توسعه« ترکیه، که بیش از یک دهه حاکمیت بر کشور ترکیه در اختیار دارد، قصد دارد نوستالژی تاریخی عثمانی را در صورتی جدید تحقّق عملی بخشد. *نوعثمانیسم افق و آرمان سیاسی ترکها:
ترکیه تابستان امسال در تب و تاب برگزاری انتخاباتی بود که طی آن برای اولین بار پس از تشکیل جمهوری ترکیه، رئیس جمهور را با رای مستقیم مردم- و نه پارلمان- انتخاب می کرد. رجب طیب اردوغان رهبر حزب »عدالت و توسعه«پیروزی این انتخابات بود. حزبی که با تئوری پردازی »سبک خاصی از اسلام‌گرایی« توسط اشخاصی همچون »فتح الله گولن« و با راه گشایی های سیاستمدارنی همچون»نجم‌الدین اربکان« و بر فراز »امواجِ مردمی اسلام خواهی« در ترکیه از سال ۲۰۰۲ تا کنون توانسته است بیش از یک دهه ارکان سیاسی ترکیه را در اختیار داشته باشد. این حزب در تلاش است نشانه هایی از »فرهنگ اسلامی«، »سیاست مدرن« و لذّت »سوداگرای اقتصادی در دنیای مدرن« را همزمان و توامان در کنار هم دارا باشد و داعیه دار یک »سکولاریسمی با حفظ نشانه‌های دینی« است. در کنار»روسری« همسران سیاستمداران برجسته حزب عدالت و توسعه و سایر نشانه های خُرد دینی، برجسته ترین نشانه? دینی این حزب در این روز‌ها »احیای امپراتوری عثمانی« بوده است که نمایانگر تصویر ایده آل حکومتی و سیاسی این جریان اثرگذار ترک است. آنگاه که اردوغان از جوانان ترک خواسته است فقط به ۲۰۲۳ (صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه و سال تحقّق چشم‌انداز اقتصادی حزب) نیندیشند، بلکه افق ۲۰۷۱ را هم ببینند؛ سالی که هزارمین سالگرد نبردی است که سلجوقیان با شکست امپراتوری بیزانس دروازه‌های آناتولی را گشودند، و از این طریق چشم انداز ایجاد یک »عثمانی جدید« را به آنها گوشزد کند. این تنها اظهار نظر ترکها که حاکی از افق های بلندپروازانه تشکیل »نیو عثمانی« باشد نبود، بار‌ها و بار‌ها این آرمان سیاسی مورد توجه رجال سیاسی این حزب قرار گرفته است. احمد داووداوغلو، در اوایل فعالیتش به عنوان وزیر خارجه در اکتبر ۲۰۰۹ با صراحت و با اشاره به عظمت امپراتوری پیشین ترکیه استناد کرده بود و خط مشی سیاست خارجه ترکیه را اینگونه تصویر کرده بود: »همانند قرن شانزدهم و دورانی که قلمرو عثمانی در بالکان در حال توسعه بود، ما دوباره بالکان، قفقاز و خاورمیانه را به همراه ترکیه به مرکز دنیای سیاست آینده بدل خواهیم ساخت. این هدف سیاست خارجی ترکیه است و بدان دست خواهیم یافت.« در نگاه بزرگان حزب عدالت و توسعه، حتّی وقایع بیداری اسلامی منطقه نیز نویددهنده امپراتوری سابق بوده است! آنجا که اردوغان در سفر مهمش به مصر در شهریور ۱۳۹۰، سقوط رژیم مبارک توسط مردم را یادآور سقوط قسطنطنیه توسط سپاهیان عثمانی (۱۴۵۳میلادی) دانسته بود که مورد اعتراض مسیحیان مصر قرار گرفت، چون امپراتوری بیزانس روم را به ظلمت تشبیه کرده بود. بی توجهی به علائق قومیت های مذهبی تحت لوای طرح آرمان های سیاسی-دینی فقط منحصر به مسیحیان مصر نبوده است. اعتراضات شیعیان و علویان ترکیه نیز در مواردی برانگیخته شده است. یکی از آن موارد، تصمیمی مبنی بر نامگذاری پل سوم استانبول به نام »سلطان سلیم یاووز« بود که به علت اقداماتش نزد شیعیان منفور بوده است. اردوغان همچنین سعی کرده است در برخی مواضع در قامت سلاطینِ عثمانی و با ادبیاتی شبیه به آنها به اظهار نظر بپردازد. یکی از نمونه های چنین موضع گیری هایی را می توان در اظهارات وی در رابطه با ناآرامی های سوریه مشاهده کرد. او در ماهِ رمضانی که ارتش سوریه با جریان های تکفیری درگیر بود، در یکی از سخنرانی هایش قول داد که »در پایان همین رمضان، نماز تراویح را در مسجد اموی دمشق خواهد خواند!«؛ گویی وی سلطان عثمانی است و وعده? آزادسازی بخشی از شامات را از دست گروهی بی دین می دهد! گرچه این اقدامات حساسیت زا، نحوه? برخورد با منتقدان، سیر اتفاقات منطقه –به ویژه تثبیت اسد در سوریه و زندانی شدن مرسی و حذف اخوان المسلمین از صحنه سیاسی مصر- و »دیکتاتور« خوانده شدن او در ناآرامی های خیابانی ترکیه رویاهای تاریخی او خدشه دار کرد و از هیمنه و جایگاه کاریزماتیک او کاسته است، ولی او کماکان- البته نه به گرمی سالهای پیش- حتی در پاسخ به منتقدان، آرمان های عثمانی را به آنها گوشزد می کند. او در ارض روم در روز یکشنبه ۲ تیرماه ۱۳۹۲ در گردهمایی »احترام به اراده ملی« که در پاسخ به سلسله اعتراضات گزی پارک برگزار شد، ضمن دعوت مردم به برافراشتن پرچم ترکیه از سردر خانه‌ها گفت: »می‌توانید پرچم سه هلاله عثمانی را نیز بر سردر خانه ها برافرازید و به آن هم افتخار کنید!«
* سکولاریسم اسلامی؛ راهی برای سازگاری »مفاهیم مدرن« و »مفاهیم دینی« در ترکیه:
مولفه های آرمانی سیاستمداران ترک که در قالب »نوعثمانیسم« تجسّد یافته است، دربردارنده نگاه خاصی به »نسبت« مفاهیم مدرن و مفاهیم دینی است. این نگاه خاص در صدد سازگارکردن مفاهیم مدرن با مفاهیم دینی است. در واقع قرائت از دین به نحوی سامان می‌یابد که با »دولت‌داری و سیاست‌گذاری‌های مدرن« در تعارض نباشد. هسته مرکزی ایده ترک های مسلمان این است که اسلام به یک نظام اعتقادی و اخلاقی آن هم در سطح فردی تبدیل شود. اسلامِ ترک ها اگرچه در سیاست بی‌اثر نیست ولی قرار نیست »هنجار« خاصّی تجویز کند. از آنجا که در تاریخ اهل تسنن، به دلیل »تقدم نظام سیاسی بر نظام اندیشه«، فقه و بلکه همه بخش های منظومه معارف اسلامی ـ اعم از کلام، اخلاق، حدیث و… ـ در ذیل نظام سیاسی حاکم عرفی شدند و به نوعی توجیه گر آن بوده اند، تسامح و تساهل در مقابل مفاهیم مدرن را امکان‌پذیر کرده است. ولی با این وجود باز هم این تصوِر ناصحیح که حوزه فردی را می توان از مدیریت جامع سیاسی اقتصادی فرهنگی دولتی تفکیک کرد تناقض های عملی و اجرایی در عملکرد »سکولارهای مسلمان ترک« را نتیجه داده است. حوزه مدیریت های دولتی خواسته یا ناخواسته حوزه های فردی افراد را تحت تاثیر قرار داده و اینگونه تفکیک ها موجب ایجاد محدودیت حتی در حوزه دینداری فردی گردیده است؛ گرچه برخی نشانه های ظاهری به قوّت خود باقی مانده است.الگوسازی »اسلامِ سیاسی ترکیه« به جای »اسلامِ سیاسی ایران«؛ ایده? غرب برای کنترل قیام های منطقه الگوی نظام سیاسی و آرمان ترکیه از جهاتی مورد توجه و اقبال غرب قرار گرفته است. نظم سیاسی حاکم بر دنیا هرگونه مکاتب دینی و عرفانی که قابلیت سازگاری با این نظم مدرن را دارا باشد به سایر مکاتب ترجیه می دهد. مشی دول غربی ترویج و تبلیغ الگو و نظام سیاسیِ چنین جریان هایی است. غرب پس از نهضت های منطقه به این مساله واقف بود که این قیام ها پس از برهم زدن نظم سیاسی حاکم، ضروزتاً با دغدغه »نظام سازی« جدید مواجه خواهند بود. از طرفی دو الگوی مردم سالار در منطقه می توانست مورد توجه و نظر قرار بگیرد؛ ایران و ترکیه. از این رو غرب در صدد طرح اسلام ترکیه به عنوان »اسلام خوب« واسلام ایران به عنوان »اسلام بد« برآمد. اظهارات اوباما در سال ۲۰۱۱که اردوغان در میان سران کشور‌ها، یکی از پنج تنی است که وی بیشترین احساس نزدیکی را به وی داشته است، در همین راستا قابل ارزیابی است. استقبال اوباما در خلال سفر ۲۴ اردیبهشت ماه ۹۲ اردوغان به آمریکا، به حدّی ویژه بود که در چارچوب تشریفات دیپلماتیک نمی‌گنجید. طرح ترکیه در مقابل ایران به عنوان یک قدرت منطقهای، یکی از رویکردهای سیاست خارجه آمریکا در مسائل منطقه دنبال شده است. به همین دلیل بود که در اوان بحران سوریه، هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت اوباما، بیان می داشت که »ایالات متحده در قبال این بحران به نقش«رهبری ترکیه«»_تمکین نموده و به دنبال آنکارا خواهد رفت!« در امتداد چنین جریان سازی هایی که غرب در قبال ترکیه دنبال کرده است، مقامات ترکیه نیز تلاش داشته اند در قامت رهبر و الگوی جهان اسلام با مسائل منطقه برخورد کنند و نظام سیاسی خود را به عنوان الگوی کشورهای منطقه طرح نمایند. اردوغان در خلال سفرش به مصر در شهریور ۱۳۹۰در گفتگو با منی الشاذلی، مجری مشهور مصری سیستم حکومتی سکولارِ برگرفته از مدل ترکیه را به مصری ها پیشنهاد داد. چهارمین مجمع عمومی حزب عدالت و توسعه در ۱۰مهر ۱۳۹۱ نیز از دیگر بزنگاه هایی بود که می توان آن را تجلّی و بروز تصویر »امّ القرای ترکی« دانست که به عنوان پیشنهادی به جهت گیری انقلاب های منطقه عرضه می شد. هم سخنان اردوغان و هم ترکیب مهمانان این نشست مهم قایل توجه است. محمد مُرسی، مسعود بارزانی، خالد مشعل، طارق الهاشمی، معاون پیشین و متواری رئیس جمهور عراق، راشد الغنوشی رهبر حزب النهضه تونس، ایرسن کوچوک نخست وزیر جمهوری خودخوانده قبرس ترک شمالی، محمد شهباز شریف سروزیر ایالت پنجاب پاکستان، گرهارد شرودر صدر اعظم پیشین آلمان و مادر و خواهر محمد بوعزیزی- همان شهروند تونسی که با سوزاندن خود سند آغاز انقلاب‌های شمال افریقا و آسیای غربی تلقی می‌شود- تعدادی از میهمانان ویژه‌ای بودند که حضور هر یک از آنها در یک گردهمایی حزبی، حامل پیام هایی روشن بود. اردوغان در این نشست که گویی در پاسخ به برگزاری موفقیت‌آمیز اجلاس سران غیرمتعهّد در شهریورماه ۹۱ در تهران برگزار می‌شد، در پی به رخ کشیدن جایگاهِ -به زعم خویش- تراز اول ترکیه در منطقه بود و محتوای سخنانش جاه طلبی های منطقهای و گرایش های عثمانی گرایانه اش را بیش از پیش علنی ساخت. سران برخی کشورهای منطقه نیز با چنین اقداماتی همراهی کردند. مهم ترین آن ها محمد مرسی بود که جایگاه رهبری جهان اسلام را برای ترک ها قائل بود. اخوان المسلمین نام شاخه سیاسی خود را به تاسی از حزب اردوغان »عدالت و آزادی« نهاد. در سفر اردوغان به مصر هم سعی شد تا استقبال ویژه‌ای از او صورت گیرد؛ بسیاری از مردم انقلابی مصر در آن ایام اردوغان را به واسطه نقشش در حمایت از مردم غزه یک رهبر اسلامی در خاورمیانه خطاب می‌کردند و در اجتماع »اتحادیه جوانان انقلابی مصر« در میدان التحریر، از وی به عنوان حامی انقلاب مردم مصر تجلیل شد. البته پس از برسر کارآمدن نظامیان و برکناری مرسی و همراهی غرب با این اتفاقات در مصر، اردوغان نتوانسته است جز طرح گلایه از برخورد دوگانه غرب کار خاصّی را به یدک کشیدن رهبری جهان اسلام انجام دهد! در راستای شمایل سازی از اردوغان به عنوان یک سیاست مدار اسلام گرای دموکرات شواهد متعدّد دیگری نیز وجود دارد: انور ابراهیم، سیاستمدار سر‌شناس مالزیایی چندی پیش درباره امکان پیروزی در انتخابات ۵ مه ۲۰۱۳ این کشور (انتخاباتی که با اختلاف اندکی بازنده آن شد) و وقوع »بهار مالزی« در مصاحبه با فایننشال تایمز گفته بود: »ما هم احتمالا شاهد »بهار مالزی«خواهیم بود؛ اما وسیله ما صندوق رأی است، نه شورش‌های خیابانی. من در صورت پیروزی، احتمالا چیزی خواهم شد شبیه رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه. من و اردوغان، درباره »بهار عربی« و دموکراسی اسلامی با هم صحبت کرده‌ایم و دیدگاه‌های مشترکی داریم. می‌شود گفت امروز، ترکیه الهام بخش ماست. قهرمان سازی از ترکیه در قبال نحوه مواجه اش با اسرائیل را نیز می توان به عنوان یکی دیگر از صحنه آرایی‌های صورت گرفته برای الگوسازی از آنان در منطقه نام برد. برخورد اردوغان با پرز در داووس ۲۰۰۹ و موضوع کشتی ماوی مرمره، کمک زیادی به این چهره سازی کرد.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۳۱ فروردین ۱۳۹۴ ساعت ۵:۱۳ ق.ظ
