قاشقایی ائلی و توٍرکلری حاققیـندا

میر هدایت حصاری
یا خود ایندیکی »عمله« طایفاسی‎نین بیر تیره‌سی سایـیلان »شاهیلی«(شاییـلی) واختی‌ ایله اؤزوٍ بؤیوک بیر طایفا اولوب قاشقایی ائلی‌نین تمل داشینی قویانلاردان بیری اولموشدور. (شایـیلی همن قایـیلی دئمکدیر.)
بو روایتلردن بو نتیجه‌نی اله آلماق اولار :
?- قاشقایی‌لار اوغوز بویلاریندان بیری اولان قایی طایفاسی ایله ایلگیلی اولوب، بیر زامان قفقازدا اولوب، سونرا گوٍنئـیه ساری کؤچموٍشلر.
ایران تاریخچی‌سی »حسن پیرنیا« بئله یازمـیشدیر: ایندی ده قافقازدا ?? مین خانه‌لی قاشقایی آدلی بیر بوی یاشاماقدادیر. حتتا دربند داغلاری‌نین قایالاری‌نین توٍرکجه یازیلمیش بیر کتیبه‌سینده بئله دئـییر:»بورادا قاشقایی ائلی اگلنمه‎ده‌دیر«. بونلار اوزون مدت آذربایجاندا ساکین اولموش و آذربایجان خالقی ایله یاخیندان ایلگیلی اولموشلار.قاشقایی‎لارین دیللری و فولکلورلاری آذربایجان دیلی و آنادولو شیوه‎سی و فولکلورلاری ایله عئـینی‎دیر. اونلارین دا آذربایجاندا اولدوغو کیمی عاشیقلاری وار و چگور دئـییلن ? سیملی سازلاری ایله ائل ایله یایلاق و قیشلاغا کؤچه‎رک, بویلارینی اوخشایارلار.بعضی روایتلر قاشقایی‌لارین دوغو سمتیندن (شرقدن) فارس بؤلگه‌سینه گلمه‌لرینی ادعا ائدیرلر.
بونو قبول ائتسه‌ک اونلار آذربایجانی گؤرمه‌میش اولارلار. بئله اولسا اونلارین دیللری‌نین و فولکلورلاری‌نـین آذربایجانلا بیر اولماسینی توجیه ائتمک اولماز, بیر حالدا کی, بو اوخشایـیش او قده‎ر یاخیندیر کی, اونلارین آذربایجاندا اولمالاری و آذربایجان خالقی‌ ایله بیر اولماقلارینا هئچ شوٍبهه یـئری قویماییـر. دوٍزوٍ بودور کی, قشقایی‌لار آذربایجاندان و آنادولودان آیریلمیشلار و اوزون مدت‌ده خلج‌لرله بیر یـئرده یاشامیـش و نه ایسه اورادان فارس ایالتینه کؤچموٍش و قرن‌لردیرکی, اورادا یایلاق و قـیشلاق ائـتمه‎ده‌دیلر.ایرانشهر دایرة‌المعارفین‎ده ‌ده یازیـرکی, قشقایی‌لار اولجه قافقازدا اولوب سونرا ایران آذربایجانا و سونرا کیچیک آسیایا (آسیا-ی صغیر یا آنادولو) کؤچوٍب هر ایکی یـئرده اوزون مدت یاشایـیب، سونرالار فارس ایالتینه گلیب چیـخمیـشدیـلار.
قاشقایی ائلی‌نین قورولوشو
قاشقایی(قشقایی) عنوانیـنی ایلک دفه ????- جی ایلده صفوی‌لر سوٍلاله‌سی دییشرکن تاریخده گؤروٍروٍک. بو ائلی او زامان »کهکیلویه« افشارلاری سیـراسیـندان چیـخاریـب و فارس ایالتینده یاشاماقدا اولان بیر نئچه توٍرک اویماقلاری ایله اوز باشچیـلیـغی آلتیـندا بیرلشدیریب، قدرتلی بیر سیاسی و اجتماعی و اقتصادی قورولوش کیمی اورتایا چیخاران »امیر قاضی شاهیلی« آدلی بیر شخص اولموشدور. بو ائلین ایلک ائلخانی‌سی »جانی‌خان« آدی ایله تاریخده ثبت اولموشدور.بو ائل ایندیلیکده ? اصلی طایفا و بیر نئچه کیچیک طایفالاردان تشکیل اولور. هر طایفا بیر نئچه »تیره«، هر تیره بیر نئچه بنکو(بونکو) و هر بونکو بیر نئچه »بیله«(بیلک=قول) و هر بیله بیر نئچه »خانه‌لی«- دن تشکیل اولور.
هر بیله‌نین بیر آغ ساققالی، هر تیره‌نین بیر کت‌خوداسی و هر طایفانـین کئچمیشده بیر کلانتری اولوردو. باشدا ایسه ائلخانی و اونون ناییبی اولان »ائل بگی« دوروردو. (ایندی ایسه ائل‌خانی و ائل بگی و کلانتر یوخدور.)ائلین کئچیمی داوارلار ایله‌دیر. هر خانه‌لی اوز داوارلارینا مالیک اولدوغو حالدا،‌ اوتلاماقلاری تیره‌نین سوٍروٍسوٍ ایله بیرلیکده اولور.»بیله« ائلین اصلی واحیدی‌دیر و گوٍنده‌لیک اقتصادی فعالییت‌لرده چوخ اهمییتی واردیـر. »بیله« بیر نئچه خانه‌لی‌دن تشکیل اولور. اونلار یایلاقدا قیـشلاقدا و کؤچده بیر یـئرده اولوب، بیرلیکده یاشایارلار.
قاشقایی‌لاریـن ? اصلی طایفاسی‌نیـن آدلاری
?- فارسیـمدان(فارساماددان)- بو طایفانیـن ایندی‎لیکده ?? تیره‌سی واردیر. بو بویا »ایمور« دا دئـییرلر. بو طایفا او بیری طایفالاردان قدیم‌دیر. اوندا اولان »ماد« کلمه‌سی اولسون کی, ماد(میدیا) اؤلکه‌سینه عایددیر. بو طایفانین دانیـشیـق شیوه‌سی آذربایجان و آنادولو دیلینه داها یاخیـندیـر.
?- عمله اویماغی(بویو)- بو اویماغین ?? تیره‌سی واردیر. ائلخانی‌نین قوللوقچولاری و گوزتچی‌لری بو اویماقدان اولاردی. بو طایفا اوّلجه »ممسنی« ائلینه تابع ایمیش. سونرا اونلارلا اختلاف تاپدیـقدا آیریـلاراق فارسیمدان اویماغیـنا یاپیـشمیـش, داها سونرا اؤزوٍ بؤیوک بیر طایفا شکلینه دوٍشموٍش، ایندی‌ ده آلتی اصلی طایفانیـن بیری کیمی ساییـلیـر.
?- دره‌شوری (دره شورلو)- بو اویماغیـن ?? تیره‌سی واردیـر.
?- شش بلوکی (قورد)- بو اویماغیـن ?? تیره‌سی واردیـر.
?- بؤیوک کشکولی (کئش گوللوٍ)- بو اویماغیـن ?? تیره‌سی واردیـر.
?- کیچیک‌کشکولی (کئش گوللوٍ)- بو اویماغیـن ?? تیره‌سی واردیـر. بو تیره‌لرین بعضی‌لری‌نین آدلاری اورخون داش یازیـلی آبیده‌لرینده ‌ده گؤروٍنوٍر.
قاشقایی‌لاریـن بو ? بؤیوک طایفالاریـندان علاوه ایندی‎لیک بیر نئچه آیری طایفالاری دا اهمیتلی گؤروٍنوٍرلر. او جوٍمله‌دن بونلاری آد چکمک اولار. بونلار چوخلوقدا طایفا باشچی‌لاری‌نیـن آدلاری‌ ایله تانیـنیـرلار. مثلن: قاراجا- صفی‌خانلی- رحیمی- عمله‎ی شیبانی- نقدعلی- لبو محمدی- پیرسلامی- درازی- عبداللهی…
قاشقایی خانلاری بیر زامان ائل ایچینده تاجسیز و تخت‌سیـز بیر پادشاه کیمی دولاناردیـلار. اؤزلری محکمه قوروب محاکمه ائده‎ر و اؤزلری جزالاندیـراردیـلار. بو ائل واختیـندا سیاسی بیر قوٍوه کیمی سایا آلیـنیـردی. بیرینجی دوٍنیا محاربه‌سی اثناسیـندا آلمانلی‌لاردان طرفدارلیـق ائده‎رک اینگیلیس‌لرله ساواشا گیردیلر.
ایران مشروطیتی انقلابیـندا مشروطه‌چیلردن حیمایت ائتدیلر. نهایت ????-جی ایلده ایرانیـن مشهور باش ناظیری (نخست وزیری) دوکتور مصدق‌دن حیمایت ائدیردیلر. لاکین او (مصدق) شاه رئژیمی‌نین الی‌ایله (آمریکانین یاردیـمی‌ایله) سالینـیب حبسه آلیـندیـقدان سونرا قاشقایی ائلی (ائلخانیسی) ایله دؤلت آراسیندا گرگین‌لیک یاراندی. ائلین سون ائلخانیسی اولان ناصرخان(محمدناصرخان) خاریجه‌یه قاچماغا مجبور اولدو. او زاماندان دا ائل‌خانی‌لیق و ائل‌بگلی‌لیک قالدیـریـلدی.
قشقایی‌لاریـن یایلاق و قیـشلاق ائتمه‌لری
قاشقایی‌لارین یایلاغا و قیـشلاغا گئتمه‌لری ائل اوٍچوٍن بؤیوک و حیاتی بیر حادثه ساییـلیـر. هر بیر شئی‎لری داواردان حاصیل اولان بو کؤچری ائل داییما یـئنی اوتلاقلار اوٍچوٍن حرکتده اولمالـیدیر. بو کؤچ ائتمک عئـینی حالدا توریست‌لر و یا خود آراشدیـریـجیـلار اوٍچوٍن ده چوخ محتشم بیر حادثه کیمی گؤروٍنوٍر. ایلده ایکی دفه بیر آی زامان سوٍره‌ن بو کؤچ قاشقایی‌لاریـن بوٍتوٍن وارلیـق‌لاریـدیـر. دنیز دالغاسی حرکت‎سیز قالسا اولوٍر کیمی اولدوقدا قاشقایی‌لاردا کؤچمه‌یه بیلمزلر.دفه‌لرله حکومت‌لر بو ائلی ضعیف‌لتمک اوٍچوٍن اونلاری زورلا تاختا-قاپی (بیر یـئرده ساکین اولماق) ائتمک اوٍچوٍن چالیـشدیـلار. بیر قیسمینی‌ده ساکین ائده بیلدیلر. لاکین اکثریت بو ایشه بویون قویمادیـلار. قاشقایی شاعیرلری بو موضوعودا چوخلو یانارلی شعرلر قوشموشلار. اونلار بو ایشه اؤلوٍم-دیریم مسله‌سی کیمی یاناشمیـشدیـلار.
قاشقایی ائلی‎نین یایلاق و قیشلاغی فارس کورفزیندن ایرانین مرکزی ساییلان اصفهان ایالتینه‎دک چکیلیر. اوٍست- اوٍسته قاشقایی‎لارین یایلاق- قیشلاق‎لاری ایرانین ? گوٍنئـی ایالت‌لرینی اؤرتمکده‌دیر. یایلاق‌لاری اصفهان ایالتی‌ ایله چهارمحال بختیاری ایالتینده اولدوغو حالدا قیـشلاقلاری فارس، خوزستان، کهکیلویه و بویراحمد و بوشهر ایالت‌لرینده واقع اولور.یایلاغدا هر بیله‌نین و بونکونون اؤزل و بللی یایلاقلاری واردیـر. قیـرخ ایل بوندان اول ایران دؤلتی بوٍتوٍن اوتلاقلاری »ملی« اعلان ائتمیش سونرا هر بیله‌یه داوارلاری‌نیـن سایی و تاریخی سابیقه‌لری اوٍزره اوتلاق وئریلمیشدیر.قاشقایی‌لاریـن اوزل شهرلری‌ ایسه بونلاردان عبارتدیر:
-آباده، اقلید، سمیرم،‌شاهرضا، فیروزآباد، قیـشلاقدا ایسه شیراز، قیر، کازرون، بوشهر…
قاشقایی‌لار کؤچرکن هر بونکونون »بیله«‌لری بیرلشه‎رک بیرلیکده کؤچرلر. بو کؤچمه‌لرده گوٍن به گوٍن آرتماقدا اولان ایستر کؤچ یولوندا، ایستر یایلاق و قیـشلاقدا چتین‌لیک‌لرله اوٍز به اوٍز اولورلار.
قاشقایی‌لاریـن اسکان اولموشلاری
دئدیییمیز کیمی، ایران دؤلتی خصوصی‌ ایله شیراز(فارس) والی‌لری‌ ایله بو ائل آراسیندا داییما اختلاف و گرگین‌لیک‌لر اولموش و ائل حکومت طرفیندن زور آلتیـندا قالمیـشدیـر. نئجه‌کی ????- جی هیجری قمری ایلینده فارس والیسی »مشیرالممالک« قاشقایی‌لاری چوخ داردا قویدوقدا ائل آجیـق ائله‌ییب کرمان ایالتینه کؤچدوٍ. بیر ایل سونرا »مشیر« ایشدن آلیـندیـقدا وطن‌لرینه قاییـتدیـلار. اودور کی, ایستر ایران حکومتی، ایستر فارس والیسی داییما بو ائلی کؤچدن ساخلاییـب، بیر یـئرده اسکان ائتمه‎یه چالیـشمیـشدیـلار. بو آرا-سیـرا تکرار اولان حادثه نتیجه‌سینده بعضی طایفالار تاختا-قاپی (اسکان) اولماغا مجبور اولموشدولار.
او طایفا‌لاریـن آدلاری بئله‌دیر: چرکس (قالا آلان معناسیـنادیـر)، دده قایـیلی، فیلی جنگی(زنگی یا زنگییه), خلج، کئیی جامه‌بزرگ‌لی، ذوالقدر،‌چیچک‌لی، مارگماری اورگلو، سالور،‌موصلی، آغ ائولی، (بایات آغ ائولی تیره‌سیندن)، اینانلو،‌صلاحلی، (بیات قارا ائلی طایفاسیندان)، چییانلی… و س.
بونونلا بئله قاشقایی‌لار داییما یـئرلشیک یاشاییشی قیـنامیـش و بیر یـئرده قالانلاری تات(فارس) دئـیه قارغیـمیـشلار. بیر آتا سؤزوٍ ده واردیـر دئـیه‌رلر: »بیر اوبایلان کؤچ، مینگ اوبایلان قالما«.قاشقایی‌لاریـن دیللریندن علاوه ظاهیری و جیسمی شکیل‌لری‌ ده آذربایجانلیـلارا و آنادولو خالقیـنا بنزه‌ییرلر. حسن پیرنیا قاشقایی خانلاری‌نیـن آغ قویونلو سوٍلاله‌سیندن اولوب فارس ایالتینه گلدیکلرینی ده قئـید ائدیر.
خمسه ائلی، قاشقایی‌لاریـن رقیبی
قاشقایی ائلی هر دؤنمده بیر سیاسی و اقتصادی قدرت کیمی ساییلمیـشدیـر. ائلین قدرتی هم دؤلتی هم ده فارس حکومتینی قورخویا دوٍشوٍروٍردوٍ. اونلار داییما بو ائلی ضعیف‌لتمه‎یه و اونو تاختا- قاپی ائتمه‎یه چالیـشاردیـلار. داییما آرالاریـندا گرگین‌لیک اولاردی ????- جوٍ قمری ایلینده، قاجار شاهی »ناصرالدین شاه« اصفهانا ائتدییی سفرینده بو ائلین قدرتیندن وحشت ائده‎رک، اینگیلیس‌لرین گوستریشلری‌ ایله قاشقایی‌لاریـن موٍقابیلینده بیر آیری قدرتلی ائل توپلومو یاراتماق فیکرینه دوٍشدوٍ.شیراز ریجال‌لاریـندان اولان مشیر‌(مشیرالملک) آدلی بیری‌نین باشچی‌لیـغی‌ایله ? طایفادان عبارت اولان بیر ائل توپلوسو دوٍزلیندی. آدیـنی ‌دا خمسه (عربجه خمسه ? معناسیـندادیـر) قویدولار. بو بئش طایفانیـن اوٍچوٍ (بهارلو، اینانلو، نفر) توٍرک دیللی ?- جوٍسوٍ (بصیری) فارس و ?- جیسی عرب آدلی و عرب دیللی‌دیر. بو بولوٍک ایندی فارس ایالتی‌نین دوغو (شرقی) بؤلگه‌سینده یاشاماقدادیـر.