صنایع دستی آذربایجان غربی در گستره تعریف

علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نویسنده این نوشتارپیش از نیز به مناسبت روز ویژه صنایه دستی در تقویم و هم از رهگذر تحقیق و پژوهش موضوع صنایع دستی استان و کلانشهرارومیه را از جهات مختلف دست مایه قلم خود قرار داده است.
اینکه کسان و بزرگان و نیز اساتید این ظرایف بزرگ تاریخی در استان و به ویژه در کلانشهرارومیه چه کسانی هستند و روزگارشان در چه مسیر؟!
اینکه انواع و تنوع این هنرهای آب دیده تاریخی و سرچشمه قدمت حیات و خلاقیت در کدام طبقه بندی قرار می¬گیرند؟! اینکه مواد اولیه این هنرهای صنعت چهره در ارتباط با بوم منطقه آذربایجان غربی و مرکزیت آن شهرستان ارومیه در چه نسبت هستند؟!
اینکه فراموش شدن و نسیان حاصله از ابزارگرایی و ماشینیزم که قالب زندگی معاصر ما را در روبوده و ما میان زمین و آسمان آویزان نگه داشته است تا چه نسبت ما را با این ریشه¬های اصیل فرهنگی و مدنی بیگانه ساخته است؟!
اینکه بنیان¬های اقتصادی این صنایع تک¬نگار و تک¬سازه که تیراژی برابر با اصالت خود دارند و خدا را شکر خلق و خوی تولید کارخانه ای و کارگاهی به شیوه بساز و بفروش بر آنان نتافته است، چگونه است؟!
اینکه حضور ملموس این گوشه¬های بزرگ و زیبایی خدایی در معماری و شهرسازی ما، در دکوراتیو و دکوراسیون منازل ما به دلایلی نیز قدم و قدمت، سنت و رنگ گذشته، جایگاهی به اندازه هیچ دارد؟!
اینکه این صنایع اسم محور در بعد اجرا و عینیت فقط تابلوی راهنمای ما شده¬اند به سمت گذشته و در حال ما بیستر ساز آینده هنرهای بومی و میراث ملموس فرهنگی در معنای تام و خاص آن نشده¬اند؟!
و هزار گوشه و کنار دیگر که در قالب نوشتارهای ۷ گانه نویسنده ( گردآورده ) این نوشتار به قلم سپرده شده¬اند.
اما نوشتار( گردآوریی) حاضر فقط و فقط به یاری منابعی چند به معرفی و تعریف و نیز ویژگی های این صنایع و عنوان آن در استان آذربایجان¬غربی خواهد پرداخت.
از نظر لغوی اصطلاح صنایع دستی دارای مفهوم واحدی نیست و تاکنون تعاریف متعددی از آن ارائه شده است.
دائره المعارف بریتانیا صنایع دستی را جز صنایعی می داند که مهارت، ذوق و اندیشه انسان در تولید آن نقش اساسی دارد. در گزارش مدیریت طرح و برنامه سازمان صنایع دستی ایران نیز صنایع دستی چنین تعریف شده است: “صنایع دستی به آن رشته از صنایع اطلاق میشود که تمام یا قسمتی از مراحل ساخت فراورده های آن با دست انجام شده و در چهارچوب فرهنگ و بینش های فلسفی و ذوق و هنر انسان های هر منطقه، باتوجه به میراث قوی آنان ساخته می شود.
اما در تازه ترین و بهترین تعاریف از صنایع دستی چنین آمده است: صنایع دستی به بخشی از هنر – صنعت گفته می شود که با بهره گیری از مواد اولیه بومی و انجام کار اساسی به کمک دست و افزار دستی محصولاتی ساخته می شد که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل تمایز آن از صنایع ماشینی است؛ مانند منبت کاری، قالی بافی، زری بافی و نظایر آن. ( تبیان- میراث فرهنگی پرتال)
ویژگی های صنایع دستی:باتوجه به تعریفی که در بالا از صنایع دستی ارائه شد می توان چند ویژگی عمده را برای آن بر شمرد: امکان تامین قسمت عمده مواد اولیه از منابع داخلی، بطور مثال صنعت دستی معرق کاری بطور عمده با استفاده از چوب درختان مختلف ساخته می شود
. اما گاهی برای زیبایی بیشتر از قطعات صدف، استخوان و عاج در تزیین آن استفاده می شود. تامین چوب بعنوان ماده اصلی و عمده این هنر در داخل ایران به راحتی امکان پذیر است اما عاج را لزوما باید از کشورهای دیگر تهیه کرد.
ولی این سبب نمی شو که به سبب استفاده از قطعات عاج در هنر معرق آن را متعلق به ایران ندانیم. انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید بوسیله دست و ابزار دستی. برای تولید هریک از فراورده های صنایع دستی مراحل متعددی طی می شود، ولی انجام کلیه این مراحل بوسیله دست و ابزارهای دستی الزامی نیست. اگر تنها۵۰ ??% از مراحل اساسی کار بوسیله دست و ابزارهای دستی انجام شود، محصول تولید شده جز صنایع دستی محسوب می شود.
استفاده از پیشرفت زمانه در تولید صنایع دستی محدود به زمان ما نیست. چنانچه گذشتگان با اختراع چرخ سفالگری آن را رد نکرده و برای گذر از مرحله تولیدات خام دستانه و تولید سفال هایی زیباتر و بادوام تر از آن بهره بردند. امروزه نیز درتولید صنایع چوبی مثل خاتم، معرق و منبت در مراحل اولیه، آماده سازی چوب مورد نظر با استفاده از اره برقی صورت می گیرد. اما سایر مراحل با استفاده از دست ابزارهای دستی تولید میشود.
تاثیر اندیشه خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح های مخلتف در مرحله ساخت این محصولات.
داشتن بار فرهنگی با استفاه از طرح های اصیل و بومی و سنتی به نحوی که معرف فرهنگ، هنر و تمدن آن کشور باشد.همانند و شبیه نبودن این نوع فراورده های تولیدی. از آنجا که محصولات صنایع دستی با استفاده از دست و گاهی حتی یک محصول مشابه توسط چند تن تولید می شود نمی_توان چن محصولات ماشینی یکسانی کامل را در انها مشاهده کرد.
بی_نیازی به سرمایه گذاری زیاد برای تولید آنها در مقایسه با سایر صنایع. بالا بون ارزش افزوده آنها در مقایسه با صنایع دیگر.
امکان ایجاد و توسعه آنها در مناطق مختلف شهری، روستایی و حتی جوامع عشایری. ساخت محصولات دستی از آن جهت که نیاز به تجهیزات اندک داشته و به راحتی با استفاده از دست و یا ابزارهای دستی امکان پذیر است، فضای زیاد نخواسته و لذا به راحتی با استفاده از دست و یا ابزارهای دستی امکان پذیر است، فضای زیادی نخواسته و لذا به راحتی قابلیت استقرار در فضاهای ذکر شده را داراست. (کتاب صنایع دستی و گردشگری، نشر چهارباغ، ????۱۳۹۱- شادی فروغی- هورسان)
در آذربایجان غربى، صنایع دستى و روستایى از گذشته‏ هاى بسیار دور متداول بوده است. قالیبافى، معرق کارى، منبت کارى، ریزه کارى، سفالگرى، جاجیم و گلیم بافى، منجیق دوزى، حصیر و سبد بافى، بافت جورابهاى پشمى، شال گردن و کلاه، دوخت لباس زنانه و مردانه، پشه‏‌بند دوزى، سجاده، تبدیل پشم به نخ و ساخت ظروف چوبى از چوبهاى جنگلى از ماکو، شمالى‏‌ترین منطقه استان تا تکاب، جنوبى‌‏ترین نقطه آن، رواجى چشمگیر دارد.
فرش تکاب، خوى و ارومیه با ویژگی هاى برجسته خود موجب رونق نمایشگاهى فرش داخل و خارج کشور شده است.جذابیت و نوآورى صنایع دستى آذربایجان غربى زمینه صدور حدود ۸۰ درصد آن را فراهم آورده است.
در این استان انواع فرش، گلیم، صنایع چوبی و پارچه‌های دستی تولید می‌شود و علاوه برآن کارگاه‌های صابون‌سازی نیز در سطح استان فعالیت دارند.
از این میان بافته‌های دستی و صنایع چوبی مانند انواع مجسمه‌‌های حیوانات، وسایل شطرنج، جعبه‌ و میز آرایش بانوان و نقاشی روی چرم دارای شهرت ملی است.
صنایع دستی این استان عبارتند از: بافت انواع قالی، گلیم، جاجیم، سجاده، چادرهای کتانی و شال‌گردن، ریسندگی و بافندگی به شیوه سنتی و تولید جوراب‌های پشمی، عرقچین، کلاه و دستکش، حصیربافی، سبدبافی، کوزه‌گری و صنایع چوبی.