گزارش//

صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، راهکار مهم و مغفول برای احیای دریاچه ارومیه

گروه گزارش:در شرایطی که براساس آمارهای رسمی از وضعیت حقابه دریاچه ارومیه، به نظر می‌رسد افتتاح فاز اول تونل کانی سیب نمی‌تواند آن طور که باید نقش مهمی در بهبود وضعیت بحرانی این دریاچه داشته باشد، اما سمیه رفیعی، رییس فراکسیون محیط‌زیست مجلس معتقد است که در شرایط فعلی، همین میزان آب هم غنیمت است و افتتاح این تونل تا حدودی به بهبود وضعیت دریاچه کمک خواهد کرد.
او البته تاکید کرد مهمترین آسیبی که باعث وضعیت نامناسب امروز دریاچه ارومیه شده، بهره‌برداری بیش از حد آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه است و راهکار اصلی نجات دریاچه نیز توجه هرچه بیشتر به صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی است. در روزهای اخیر دولت سیزدهم با حدود یک سال تاخیر نسبت به وعده اولیه، تونل انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه را افتتاح کرد؛ تاخیری که البته به گفته جلال محمودزاده، نایب رییس هیات تحقیق و تفحص مجلس از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه، به دلیل ترک خوردن ۲ کیلومتر از مسیر ۳۶ کیلومتری تونل در سال گذشته ایجاد شده بود.
اما حالا با رفع مشکل ترک‌خوردگی تونل زاب یا همان تونل کانی سیب، فاز اول این تونل که قرار بود بهمن ماه سال گذشته افتتاح شود، با ظرفیت انتقال آب ۳۰۰ میلیون متر مکعب در سال به بهره‌برداری رسیده است. در این میان اگرچه مسئولان دولت، افتتاح تونل کانی سیب را به عنوان یکی از دستاوردهای دستگاه اجرایی در راستای احیای دریاچه ارومیه معرفی کرده‌اند، اما بررسی وضعیت حقابه محیط‌زیستی این دریاچه نشان می‌دهد که افتتاح تونل زاب آنطور که باید تغییر چندانی را در وضعیت دریاچه پدید نخواهد آورد، چراکه براساس‌ آمارهای رسمی سازمان حفاظت محیط‌زیست، میزان حقابه سالانه تعیین‌شده برای دریاچه ارومیه حدود ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر مکعب است و این در حالی است که در سال آبی گذشته، تنها حدود یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون متر مکعب از این حقابه تامین شد.
بنابراین می‌توان پی برد که دریاچه ارومیه با کسری حقابه سالانه ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون متر مکعبی مواجه است که افتتاح تونل کانی سیب تنها ۳۰۰ میلیون متر مکعب از آن را جبران خواهد کرد. نکته دیگر این که تونل کانی سیب در ابتدا به عنوان پروژه‌ای برای تامین سالانه ۶۲۳ میلیون متر مکعب از حقابه دریاچه ارومیه تعریف شده بود و حالا که فاز اول این پروژه افتتاح شده، میزان تامین آب این تونل تنها ۳۰۰ میلیون متر مکعب اعلام شده است.
این در حالی است که براساس پیگیری‌های خبرنگار ما، اگر دولت بودجه مورد نظر برای فاز دوم این پروژه را نیز تخصیص دهد، تا پایان سال آینده در بهترین حالت میزان انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه به ۴۸۰ میلیون متر مکعب در سال خواهد رسید؛ یعنی سالانه فقط ۱۸۰ میلیون متر مکعب به آب انتقالی از این تونل اضافه خواهد شد که طبیعتا آن طور که باید دردی را از دریاچه ارومیه دوا نمی‌کند.
نقش اندک پروژه‌های عمرانی و فیزیکی در حال اجرا در بهبود وضعیت دریاچه ارومیه
ستاد احیای دریاچه ارومیه که در ابتدای دولت یازدهم تشکیل شد و عملکرد آن در دولت‌های یازدهم و دوازدهم نتوانست وضعیت بزرگترین دریاچه داخلی آن را بهبود بخشد، به جز تونل کانی سیب، پروژه‌های عمرانی دیگری را نیز برای احیای دریاچه ارومیه تعریف کرده بود که از جمله آنها می‌توان به انتقال آب از سد سیلوه و طرح بازچرخانی آب یعنی انتقال پساب تصفیه‌شده شهرهای تبریز، ارومیه و مناطق اطراف آنها به دریاچه ارومیه اشاره کرد؛ پروژه‌هایی که البته بهره‌برداری از آنها نیز نمی‌تواند نقش مهمی در حل مشکل این دریاچه داشته باشد.
یکی از طرح‌های فیزیکی در دست اجرا در این زمینه، پروژه انتقال آب از سد سیلوه است که براساس آمارهای قبلی ستاد احیا، سالیانه ۹۵ میلیون متر مکعب آب به دریاچه انتقال خواهد داد. البته پیگیری‌های خبرنگار ما نشان می‌دهد که حتی اگر این پروژه نیز به بهره‌برداری برسد، در بهترین حالت ۴۴ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه انتقال داده خواهد شد و مانند تونل کانی سیب احتمالا این پروژه نیز نخواهد توانست هدف‌گذاری اولیه خود را محقق کند. البته حتی اگر همان رقم اعلامی ۹۵ میلیون متر مکعب در سال را نیز در نظر بگیریم، بازهم با بهره‌برداری از تونل انتقال آب از سد سیلوه، کمتر از ۵ درصد کسری حقابه ۲ میلیارد متر مکعبی دریاچه ارومیه برطرف خواهد شد. پروژه عمرانی دیگر دولت برای احیای دریاچه ارومیه، تکمیل طرح بازچرخانی آب در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی است.
البته اصل بازچرخانی آب از نظر محیط‌زیستی مناسب است و می‌تواند به صرفه‌جویی در مصرف منابع آبی کمک کند، اما تکمیل طرح‌های بازچرخانی آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، کمک بزرگی به احیای این دریاچه نخواهد کرد؛ زیرا براساس هدف‌گذاری اولیه، قرار بود که با انتقال پساب تصفیه‌شده، سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل شود، اما پیگیری‌های خبرنگار ما نشان می‌دهد که حتی در صورت تکمیل طرح بازچرخانی آب در شهرهای تبریز، ارومیه و مناطق اطراف، سالیانه حداکثر ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه منتقل خواهد شد. البته به گفته علی سلاجقه، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست، تا امروز سالانه ۱۲۵ میلیون متر مکعب از این پروژه محقق شده است.
به عبارت دیگر، حتی اگر همین امروز تمام پروژه‌های فیزیکی نیمه‌تمام مربوط به احیای دریاچه ارومیه به بهره‌برداری کامل برسند، بازهم سالانه تنها چیزی در حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب به حقابه دریاچه اضافه خواهد شد. در این میان حتی اگر ارقام اعلام‌شده توسط دولت را نیز مبنا بگیریم و این طور حساب کنیم که تکمیل فاز دوم تونل کانی سیب می‌تواند حجم انتقال آب از این تونل به دریاچه ارومیه را از ۳۰۰ به ۶۰۰ میلیون متر مکعب افزایش دهد، تکمیل تونل انتقال از سد سیلوه، ۹۵ میلیون متر مکعب در سال به دریاچه اضافه خواهد کرد و تکمیل پروژه‌های بازچرخانی آب نیز سالانه ۱۷۵ میلیون متر مکعب بیشتر از امروز به دریاچه ارومیه انتقال خواهد داد، بازهم با بهره‌برداری از این پروژه‌ها در مجموع سالیانه ۵۷۰ میلیون متر مکعب آب بیشتر از شرایط کنونی به دریاچه ارومیه منتقل خواهد شد که این رقم، فقط حدود یک چهارم کسری ۲ میلیارد متر مکعبی حقابه دریاچه را جبران می‌کند.
صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی، راهکار مهم و مغفول برای احیای دریاچه ارومیه
این آمار و ارقام بالا نشان می‌دهد که با تکمیل تونل کانی سیب و اجرای دیگر پروژه‌های عمرانی و فیزیکی نمی‌توان چندان به احیای دریاچه ارومیه امید داشت و آنچه بیش از همه می‌تواند در جلوگیری از خشک شدن این دریاچه نقش داشته باشد، صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی با اصلاح الگوی کشت، تعریف معیشت جایگزین برای برخی کشاورزان و تجهیز تمام اراضی کشاورزی حوضه آبریز دریاچه به سیستم‌های نوین آبیاری است؛ هدفی که البته از سال ۹۳ ستاد احیای دریاچه ارومیه وعده تحقق آن را داده بود، اما هنوز هم تغییر محسوسی در مصرف آب کشاورزی در این حوضه آبریز ایجاد نشده است. ستاد احیای دریاچه ارومیه از ابتدای فعالیت خود در سال ۹۳ اعلام کرد که باید ۴۰ درصد معادل ۱٫۹ میلیارد متر مکعب از مصرف سالیانه ۴٫۷ میلیارد متر مکعبی آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کاهش یابد، اما به گفته جلال محمودزاده، نایب رییس هیات تحقیق و تفحص مجلس از عملکرد ستاد احیا، تا امروز تنها حدود ۱۰ درصد از اراضی کشاورزی این حوضه آبریز به تجهیزات آبیاری مدرن مجهز شده‌اند.
پیگیری‌های خبرنگار نیز نشان می‌دهد که علاوه بر این، در برخی سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز که در مجموع کمتر از ۱۰ درصد آب مورد نیاز کشاورزان این حوضه آبریز را تامین می‌کنند، صرفه‌جویی ۴۰ درصدی در تخصیص آب کشاورزی از محل خروجی سد اعمال می‌شود که البته بازهم رقم صرفه‌جویی‌شده از این طریق به ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال نمی‌رسد.
حال اگر جمع این رقم با میزان صرفه‌جویی‌شده با استفاده از تجهیز ۱۰ درصد اراضی کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه به سیستم‌های آبیاری نوین را محاسبه کنیم، بازهم به این نتیجه خواهیم رسید که از سال ۹۳ تا امروز، در بهترین حالت حتی ۴۰۰ میلیون متر مکعب از هدف‌گذاری یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون متر مکعبی صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز محقق نشده است؛ مساله‌ای که نشان می‌دهد در طول فعالیت ستاد احیا یا همان کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در دولت‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم، عملا موضوع صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه مغفول مانده است.
نقش مهم اصلاح الگوی کشت و انسداد چاه‌های غیرمجاز در احیای دریاچه ارومیه
با مقایسه ارقام مربوط به کمک پروژه‌های عمرانی به احیای دریاچه ارومیه و رقم هدف‌گذاری‌شده برای صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه، می‌توان به این نتیجه رسید که هنوز هم مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی مهمترین راهکار برای احیای دریاچه ارومیه محسوب می‌شود؛ راهکاری که برای به ثمر نشستن آن، علاوه بر اصلاح الگوی کشت، تجهیز اراضی کشاورزی به سیستم‌های نوین آبیاری و تعریف معیشت جایگزین برای برخی کشاورزان، باید موضوع انسداد چاه‌های کشاورزی غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز مورد توجه قرار گیرد.
این در حالی است که به گفته محمدصادق معتمدیان، دبیرکارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، ۷۵ هزار چاه غیرمجاز در این حوضه آبریز شناسایی شده که البته تا امروز ۱۰ هزار مورد از آنها پلمب شده است.
»سمیه رفیعی« رییس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی نیز روی این نکته تاکید کرد که صرفه‌جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، مهمترین راهکار برای احیای این دریاچه است و توجه به این راهکار، بیشتر از اجرای پروژه‌های عمرانی در احیای دریاچه نقش خواهد داشت. او در این‌باره تاکید کرد: مهمترین آسیبی که باعث وضعیت نامناسب امروز دریاچه ارومیه شده، بهره‌برداری بیش از حد آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز این دریاچه است که تا کنون برنامه‌ای جدی برای رفع این آسیب اجرایی نشده است.
این نماینده مجلس ادامه داد: برای بهبود وضعیت دریاچه ارومیه، حتما باید تمام چاه‌های غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مسدود شوند و از همه مهمتر، در سراسر این حوضه آبریز، الگوی کشت متناسب با شرایط بحرانی کنونی دریاچه و روند تغییرات اقلیمی و کاهش احتمالی بارش‌ها در سال‌های آتی اصلاح شود. این در حالی است که در حال حاضر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شاهد کشت محصولات باغی با مصرف آب بالا هستیم و بعضا مشاهده می‌شود که حتی بخشی از محصولاتی که باغداران این منطقه می‌کارند، به فروش نمی‌رود و روی دست آنها می‌ماند.
وی افزود: در سال‌های اخیر حتی در برخی پروژه‌هایی که برای اصلاح روش‌های بهره‌برداری از آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده است نیز بعضی مسئولان دولتی براساس میزان آب ذخیره‌شده در این پروژه‌ها، طرح‌های جدیدی را برای توسعه کشاورزی در منطقه تعریف کرده‌اند و به این شکل، آب ذخیره‌شده بازهم به دریاچه ارومیه اختصاص پیدا نکرده است. این در حالی است که همین حالا، کشاورزی بخش زیادی از سهم آب دریاچه را مصرف می‌کند و اگر می‌خواهیم دریاچه را نجات دهیم، چاره‌ای نداریم جز این که برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و اصلاح الگوی کشت برنامه‌ریزی کنیم.
در شرایط بحرانی فعلی همین میزان آب انتقالی از تونل کانی سیب هم غنیمت است
رفیعی البته در بخش دیگری از صحبت‌های خود، بهره‌برداری از تونل کانی سیب در وضعیت بحرانی کنونی دریاچه ارومیه را کمک‌کننده توصیف کرد و گفت: درست است که میزان آب انتقالی از تونل کانی سیب نسبت به حقابه محیط‌زیستی تعیین‌شده برای دریاچه ارومیه کمتر است و این آب نمی‌تواند نیازهای دریاچه را به صورت کامل برطرف کند، اما در شرایط کنونی همین میزان آب هم غنمیت است و حتما تکمیل این پروژه می‌تواند به بهبود وضعیت دریاچه ارومیه تا حدودی کمک کند.
رییس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی ادامه داد: مهمترین نقطه قوت تکمیل تونل کانی سیب در دولت سیزدهم این است که سال‌ها بود با وجود پیشرفت فیزیکی بالای این تونل، نهایی شدن آن روی زمین مانده بود، اما خوشبختانه در دولت کنونی این پروژه به اتمام رسید. البته آنچه اخیرا افتتاح شده است، فاز اول تونل کانی سیب است و امیدواریم تا سال آینده، فاز دوم این تونل نیز به بهره‌برداری برسد و میزان انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه افزایش یابد.
وی در پایان تصریح کرد: دولت علاوه بر افتتاح تونل کانی سیب، برنامه‌های دیگری نیز برای احیای دریاچه ارومیه در دست اجرا دارد، اما آنچه برای نجات دریاچه از افتتاح پروژه‌های عمرانی مهمتر است، صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که باید بیش از گذشته مورد توجه مسئولان دستگاه اجرایی قرار گیرد.
Arazazarbaijan.ejtemai@gmail.com