شریان های زلال تاریخی در اعماق خاک ارومیه

علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نوشتار حاضر( گردآوری) در ادامه نوشتاری تحت عنوان» آبی آسمانی درقامت قدیمی شهر ارومیه جاری بوده…..!« که هفته گذشته پیرامون موضوع کهریزهای شهر ارومیه در قدیم الایام منتشر شده بود، به قلم سپرده می¬شود.
در پیشانی نوشت نوشتار فوق¬الذکر از ضرورت های تاریخی و معاصر شناخت کهریز و تمدنی کهریزی در محدوده شهر ارومیه از جهات مختلف و عدیده تاریخی، معاصر، و هم تحقیق و پژوهش آب در شهری که معروف به شهر آب بوده و هست، در برهه زمانی فعلی که با اوج بحران دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین بحران محیط زیستی جهان معاصر به جنبه های هرچند محدود اشاره شد.
در ادامه بخش دوم نوشتارِ گردآوری شده زمینه کهریزهای ارومیه را از نظر می گذارنید.
محور سوم مربوط به کهریز جنب کوچه شیخ ابوبکر یا دبیرستان دخترانه استعدادهای درخشان فرزانگان ۲ (پروین اعتصامی قدیم) می شود. محل اتصال این محور به شکبه ی اصلی نیز همانند سایر محورها به طور دقیق مشخص نشد. با وجود این دو قول در این ارتباط وجود دارد.
در یک قول بنا به نظر برخی از مردم محله مسیر اصلی این شبکه از زیر مساکن کوی ششم در کوی شهید مجید امینی فر(دلگشا) به این سو هدایت شده است.
اما به لحاظ تعریض خیابان مدنی ۲ (سیروس) و عدم دسترسی به افراد محلی آگاه، مسیر اتصال به شبکه ی اصلی هم چنان در بوته ی ابهام باقی مانده است. در قول دوم بنا به نظر اکثریت اشخاص محلی مسیر اصلی این محور، از خود کهریز تمجیدی منشعب شده و به پایین دست جریان پیدا می کند.
با وجود این همانطور که در بخش های بعدی اشاره شده است این کهریز یا به عبارتی قئرخ ایاق یکی از معروفترین و مهمترین مکانهای دستیابی به آب بود، که گویا دارای چهل پله بوده است.
اگر چه مدخل ورودی این مکان توسط شهرداری وقت در دهه های گذشته مسدود شده است، اما بر آمدگی دهنه ی آن در نبش کوچه به وضوح مشاهده می شود.
در هر حال تعیین محور اصلی آب بر این کهریز از مکان یاد شده (در صورتی که صحت گفته های مردم را قبول داشته باشیم) به ترتیب زیر است. مجرا در ادامه ی مسیر خود به سمت دیگر کوچه شیخ ابوبکر منحرف شده و به همان شکل و در یک خط و با توجه به پیچ و خم کوچه از زیر ساختمانهای سمت چپ کوچه شیخ ابوبکر به پیش حرکت کرده و در مقابل مسجد خطیب و در منزل فردی بنام عسگر آهنی آذر (قهوه خانه معروف به سید در قدیم) تبدیل به قئرخ ایاق دیگر می¬شد.
این مکان نیز یکی از کهریزهای معروف و مشهور محل بود که علاوه بر خصوصی بودن آن برای مالک مربوطه، مردم محله نیز می توانستند طی اوقاتی از روز از آب آن بهره برداری های لازم را داشته باشند.
به این ترتیب مجرا پیش روی خود را ادامه داده و وارد محله یهودی ها (کوچه دمیرچی خانا=آهنگرخانه فعلی) شده و از طریق منزل فردی بنام جووود= (جهود) سیوُ به سوی منزل شخصی دیگری بنام غلامحسین صائین قلعه ادامه مسیر می داد. در منزل این فرد نیز مکان قابل دسترسی خصوصی به آب کهریز وجود داشت که همسایه های همجوار و نزدیک به آن می توانستند با پایین رفتن از حدود دوازده پله ی آن به آب جاری دست پیدا کنند.
سپس مجرای آب از زیر مغازه ی خیراله نادری و با عبور از عرض خیابان شهید مطهری به سوی مسجد حاج قاضی در دوشابچی خانا (شیره پز خانه) حرکت می کند. در این محل نیز قئرخ ایاق عمومی دیگری با بیست و پنچ پله وجود داشت، که آن نیز از مهمترین مکانهای دسترسی به آب کهریز بود.
مکانی که سربازان روسی طی اشغال شهر در جنگ دوم برای تأمین آب آشامیدنی خود به این مکان مراجعه می کردند. (در حال حاضر این مکان تخریب و به پناهگاه تبدیل شده است.)
با وجود این کوره کهریز در ادامه مسیر با عبور از عرض کاروان سرای سید عباس یا (حاج خالق سابق) در سامان میدانی (میدان کاه فروشان) با کمی انحناء وارد منطقه ی معروفی به نام جویزلی باخچا (باغ گردو) شده و با توجه به صفر شدن شیب زمین آب کهریز در سطح آن روان می شد.
در اینجا قول دیگری هم برای ادامه مسیر مجزا نقل می شود، و آن این که کوره ی کهریز به همان شکل اولیه با عبور از نزدیکی حمام موسوم به تئزه حمام و مسجد حاج عبداله به سوی کوچه ی درویش لر جریان یافته و سپس هرز آب آن مورد استفاده اراضی کشاورزی قرار می گرفت. اما برخی نیز برای این عقیده هستند، قبل از این که کوره کهریز به سوی تئزه حمام (حمام تازه) ادامه ی مسیر دهد، وارد کوچه ی معروفی به نام کچه چی لر (نمد مالان) یا نبی لو فعلی شده، و با عبور از منازل اسد جنگلی، عبدالخالق تنخواهی، میرزا علی، حاج میرحسین فارسی و احمد تاجفر به سوی کوچه درویش لر تغییر مسیر می داده است.
(ذکر این نکته گفتنی است هر یک از منازل اشخاص یاد شده دارای مکان قابل دسترسی به آب، به ترتیب با: هشت، شش، پانزده و شش پله بودند.)
محور چهارم : این مسیر که یکی از محورهای کلیدی، اصلی و معروف کهریز در شهر تلقی می_شد مشهور به کهریز های محله یّدی درمان (هفت آسیاب) قدیمی ترین هسته سکونت گاه شهر است. محل انشعاب و جدایی این محور نیز همانند شبکه های قبلی به لحاظ تعریض خیابان مطهری معلوم نشد.
اما براساس اطلاعات گردآوری شده از منابع موثق محلی، ابتدای بخشی از مجرای این شبکه از زیر دومین مغازه ی نبش کوچه ی عرب باغی در خیابان مطهری عبور کرده و وارد کوچه ی عرب باغی می شود.
سپس مجرا در منزل فردی به نام ملا معماری به دو شاخه تقسیم می شد، که یک شاخه آن از زیر حیاط فردی بنام برزو به سوی نمایشگاه اتومبیل گردونه و نهایتاً به سوی خیابان مدنی۱ (سیروس) حرکت می کرد. (بنا به اظهارات مالک نمایشگاه هنگام تجدید بنای ساختمان مجرای کهریز باز و مشهود شده بود.)
با وجود پرس و جوی های زیاد از ادامه مسیر این محور اطلاعای حاصل نشد. در هر حال شریان اصلی با عبور از اولین ساختمان در داخل کوچه، به منزل فردی به نام حاج جعفر نازلویی (منزل فعلی یداله مهرآیی) در نبش همان کوچه ادامه مسیر می دهد.
(در همین محل کهریزی با هشت پله وجود داشت که دهه های اخیر به علت جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت به دیواره های اتاق ها، توسط مالک فعلی پر شده است.)
سپس با عبور از عرض کوچه و ورود به منزل آقای بنفشه افشان و تشکیل مکانی دیگر برای دسترسی به آب با ۸ الی ۱۰ پله و کوچه پشتی آن با انحرافی کوتاه به سوی دیگر کوچه عرب باغی حرکت کرده و با گذر از مساکن محله به مقابل مسجد عرب باغی می رسد. در این مکان نیز کهریز (قئرخ ایاق) عمومی دیگری بنا شده بوده که طی یک دهه ی اخیر به کانال فاضلاب تبدیل شده است.
در هر حال پس از تغذیه ی این محل مجرای آب بر در امتداد کوچه ی عرب باغی و زری ساختمان های سمت راست پیش روی خود را ادامه داده و وارد محل یّدی درمان می شود.
در کوچه ی حمداللهی (هفت آسیاب) سه کهریز (مکان قابل دسترسی به آب) با فاصله ای نه چندان دور از هم وجود داشت که اولین مکان آن به کهریز درمان ئوستی ( بالای آسیاب) با داشتن ده پله، دومین کهریز پس از کوچه شهید قشونی بنام درمان قاباقی (مقابل آسیاب) با ده پله، و سومین شعبه آب بنام ئوست آچیق کهریز (کهریز رو باز) با پنج پله، معروف بوده اند.
با این حال پس از تغذیه این کهریزها، کوره مربوطه مسیر خود را در یک محور ثابت و خط مستقیم ادامه داده و با عبور از منزل فردی بنام کربلایی چراغ در انتهای خیابان هفت آسیاب وارد خیابان مدنی یک شده، سپس با انحراف جزئی و پیش روی به جلو در پایین تر از سازمان آتش نشانی فعلی در نزدیکی های روستای حاجی پیرلو به لحاظ صفر شدن شیب زمین مظهر واقعی کهریز (گوز) خود را نمایان ساخته و در سطح زمین ظاهر و روان می شد. در این قسمت سرریز آب کهریز مورد استفاده ی کشاورزان روستای حاجی پیرلو قرار می¬گرفت.