سلجوق دؤرونده تورک ادبیاتی

م.کریمی
بیراینجی بولوم.
آنادیلیمیز: تورک ادبیاتی سلجوقلار دؤورونده داها گرگین صورتده گلیشمه ¬ده ¬دیر. هم یازیلی ادبیات و هم شفاهی ادبیات خالق آراسیندا اؤزونه یئر تاپیر. گنجه ¬لی نظامی تورکجه دیوان یارادیر، حسن اوغلو آنادیلینده آخیجی و عرفانلا دولو غزللر یازیر، خواجه علی بؤیوک مثنوی¬ – یوسف و زلیخانی یازیر، داستانلار، رومانسلار او جمله¬ دن ورقا و گلشا، سهیل و نوبهار، احمد حرامی، و اونلارجا سئوگی و حماسی اثرلر یازیلیر. معنویت ساحه¬ سینده، دین و حکمت باره-سینده دوشونجه ¬لر میدان آچیر. آشیقلار یاراتماغا اورتایا گلیر، درویشلر ده مذهبی داستانلار سؤیله¬ مک ده آزادلیق تاپیر. تورک دیلی و ادبیاتی جانلانیر. یوزلرجه کتاب و دیوان یازیلیر. مثنوی¬لر، غزللر دیوانی، داستانلار یازییا آلینیر. عربجه ¬دن و فارسیجادان کتابلار – اثرلر ترجمه اولونور. لیلی و مجنون، ورقا و گلشا، یوسف و زلیخا و باشقا داستانلارا بیر – ایکی یوخ، اون – ایگیرمی کتاب یازیلیر؛ بلکه ده ترجمه اولونور. فارس ادبیاتیندا بیر کتاب چیخیرسا، اونون نئچه – نئچه ترجمه¬سی تورکجه¬ده میدان آچیر. تاریخه باخدیقدا آدلارینی چکدیگیمیز اثرلرین ساییسی تورکجه-میزده آز دئییل، بلکه چوخلوغو قازانیر. هر بیر حیکایه ¬نی نظرده آلدیقدا اونون تورکجه ¬سی¬نین ساییسی فارسیجادان آز اولمامیشدیر. هر بیر شاعیردن نئچه – نئچه مثنوینی گؤره بیلیریک. سلجوق دؤوره ¬سی تورک ادبیاتی اوچون داها پارلاق و داها گؤزَل بیر دؤوره ساییلیر.
بیلیریک سلجوق دؤورونده هر اوچ دیلده – عربجه، فارسیجا و تورکجه چوخلو کتابلار یازیلیر. عرب دیلی، دین دیلی اولاراق مقدس ساییلیردی و مسلمانلارین بیرلیگینی ساخلاییردی. عرب دیلیندن چوخ گئنیش صورتده بوتون مسلمان اؤلکه¬لرینین بیلگین¬لری یارارلانیرلار. بوتون عالیم¬لر، شاعیرلر هر نه دیللری اولورسا، عرب دیلینه حؤرمتله یاناشیرلار.
۵جی یوزایلده غزنویلر، سلجوقلار شاهلیق سوردویو زمان، فارس دیلی و ادبیاتی بو یوزایلده دیرچه ¬¬لیر، جانلانیر، چیچکله¬¬نیر. آنجاق تورک دیلی¬نین چیچکلنمه ¬سینه ده دقت ائتمه¬ دن قاچا بیلمه¬¬ریک. غزنویلرله سلجوقلارین ایراندا حکومت سوردوکلری چاغدا، اونلارین یاخین قوهوم – قارداشلاری اولان قاراخانلیلار اورتا آسیادا امپراتورلوق قورموشدولار. بونلار غزنویلر و سلجوقلار کیمی یاد دیللری یوخ، بلکه اؤز آنادیللرینی گوجلندیرمه¬ یه چالیشیرلار. بو زمان عالیملر، بیلگین لر اؤز آنادیللرینده یازماغا تشویق اولورلار. عرب ادبیاتی دینی و علمی دیل اولاراق، تورک دیلینه ده رغبت گونو گوندن آرتیر؛ حتا عربلر ده تورک دیلینه ماراق گؤسته ¬¬ریرلر. تورک دیلینده یوزلرجه کتابلار یازیلیر، او جمله¬ دن قوتادغو بیلیک، دیوان لغات¬ التورک، عتبه¬ الحقایق و باشقالاری یازیلیب دنیا سویه ¬سینده یاییلیر. بو کتابلار چوخ حجملی، درین معلوماتلی و علمی کتابلاری کیمی قارشیلانیرلار. تکجه تورکلر آراسیندا یوخ، بلکه عربلر و فارسلار دا رغبتله اونلاری قارشیلاییب اؤز دیللرینه چئویرمه یه چالیشیرلار. بیلیم آلانی گونو – گوندن گئنیشله¬¬ نیر، بیلگین¬لر حؤرمت قازانیب، علاقه ایله آختاریب، آراشدیریرلار و بیلیم دونیاسی گئنیشله ¬¬نیر و بیلیک¬لر گلیشیرلر. مختلف علم¬لر طب، نجوم، تین، سیاست، اقتصاد و . . . رونق تاپیر. بیلیم یوردلاری آچیلیر. داها امپراتورلوق قیلینجا باغلی دئییل، بلکه اونون دروازاسی بیلیم و بیلیکله آچیلمالی¬دیر.
تورک امپراتورلاری اسلام دونیاسینی اله کئچیریر، اورتا آسیادان روم اؤلکه¬¬سینه قده¬¬ر تورکلر حکومت سورورلر. مصرده تورک امیرلری اؤز لیاقت¬لری اساسیندا حکومت سورورلر. طولونیلر، اخشیدلر امارت¬لرینی یارادیرلار؛ سلجوق سلطانلاری، عباسی خلیفه¬¬لرینی اللرینده اوینادیرلار. بو آرادا، قاراخانلیلار بیلیک یوللارینی آچیقلاییب، مختلف علمی آلانلاری آراشدیریب گئنیشلندیریرلر. قوتادغو بیلیک، دیوان لغات¬التورک اونلارین سارایلاریندا یازیلیر و بوتون اسلام اؤلکه ¬لرینه یاییلیر.
قوتادغو بیلیک دن اؤنجه یوزلرجه شعر، حکایه، تاریخ و باشقا موضوعلاردا متن¬لر اله گلمیش و یازارلاری، شاعیرلری ده بللی¬دیرلر. آنجاق قوتادغو بیلیک بؤیوک بیر کتابدیر. او ۶۶۶۴ بیت اولاراق، ۱۰۰۰ ایل بوندان اؤنجه یازیلمیشدیر. اونون دیلی، علمی معلوماتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ده¬¬ یرلری دیریلتمکده ¬¬دیر. بو کتابین یازاری یوسف بالاساغونلو – قاراخانلیلار ساراییندا مشاور وزیر کیمی چالیشمیش و خاقانلارا مملکتدارلیق اؤیرتمیشدیر. هله او زمانلار بؤیوک بیر اؤلکه ¬¬نی نئجه دولاندیرماق علمی روم و یونانلیلار آراسیندا اولسایدی دا، آسیا خالقلاری آراسیندا تانینمیردی. قاراخانلیلارین باجاریغی، بیلیگی و مملکتدارلیغی دوزگون ایشه آپارماسی اؤنملی ساییردیلار. یوسف بالاساغونلو اؤز درین درّاکه ¬¬سی و تدبیرلری اساسیندا بو آلاندا چالیشاراق، قانونلاری توپلاییر، بیلیک(بورادا قانون معناسیندا ایشه آپاریلیر)لری یازیر و خاقانلاری مملکتین دوزگون اداره ائتمه ¬سینه یؤنَلدیر. بورادا حاکم نئجه اولمالیدیر؟ – باش وزیر، ایچ وزیر، دیش وزیر، تشریفات وزیری، خزانه¬دار، قوشون امیری، مین باشی، … بوتون مقام صاحبلری یوخاریدان توتوب آشاغییا – قاپوچییه قده ¬ر نئجه اولمالی اولدوقلارینی آچیقلاییر. بو کتابدا مملکتدارلیقدان علاوه، حکمت، فلسفه، نجوم، طب و باشقا علملر ده اؤیره ¬¬نیلیر. یازارین معلومات دایره¬ سی او قدر گئنیشدیر کی هر بیر بابدا دانیشیر و ائله معلومات وئریر کی بوگون ده علمی ده¬یرلرینی الدن وئرمه¬میشدیر. دیلیمیز حاققیندا دا ده ¬یرلی معلوماتلار وئریر. بو اثر دیلیمیزین تاریخ، اؤزه ¬للیک و گؤزه ¬للیک¬لریله گوجونو آپ آیدین گؤزه چکیر و بیز بوگون بو اثره گووه ¬نیریک.
غزنوی و سلجوق ساراییندا یوزلرجه عالیم، صنتکار، منجم، شاعیر، یازیچی توپلانمیش و سارای طرفیندن تشویق اولونور. بونلارین آراسیندا تورک عالیم¬لری و شاعیرلری یوکسک منصب¬لره مالیک¬دیر. او جمله¬دن کاتبی، آی تگین، امیر اینانج بیگ و باشقالارینی آد آپارماق اولار. بونلارین اثرلری هله تانینمامیش قالمیش، آمّا آدلاری دیللرده دولانیر. فلک¬نامه اثری یوزلرجه تاریخچی¬لرین کتابلارینا یوزایللرجه اؤلمز بیر قایناق اولاراق، هله ¬لیک ایتیب باتمیش اثرلر آراسیندا آدی گئدیر.
قوتادغو بیلیک ائتکی¬سیز قالمیر. ایران سلجوقلاری باشدا اولماقلا بو کتابی تانییرلار. بونلار قاراخانلیلارلا رقابتده اولاراق، علمی کتابلارا لاقید قالمیرلار. او جمله دن قوتادغو بیلیک اونلارین رغبتینی ده قازانیر. اونا گؤره ده آلپ ارسلان و آردیجا ملکشاه، قوتادغو بیلیک کیمی بیر کتابین یازماغینی تکلیف ائدیر. نظام¬ الملک سیاست نامه ¬نی بو اساسدا یازماغا چالیشیر و نئچه عالیم ایچینده کتابی سئچیلمک اوچون ده باش وزیر کیمی سئچیلیر. سیاست نامه مملکتدارلیغی اؤیرتمک اوچون یازیلیر، آنجاق قوتادغو بیلیک هارا، سیاست¬نامه هارا؟
بو یوزایلین باشقا بؤیوک اثری “دیوان لغات¬التورک”¬دور. بو کتاب اصلینده عربجه یازیلمیش، آنجاق تورک کولتورو، تورک دیلی و تاریخی حاققیندا اولموشدور. بورادا دیلیمیزین تاریخی، اؤزه ¬¬للیکلری و ادبیاتی تانیتدیریلیر. اونا ماتریاللار توپلانیر. ادبیات نمونه¬¬لری وئریلیر. بو یؤندن دیوان لغات¬التورک بیرینجی انسیکلپودیا تانینیر. بورادا علمی معلومات چوخدور. دونیانین بیرینجی خریطه¬¬سی بورادا وئریلمیشدیر. دیلچی¬لیک حقینده درین معلومات اوزه چیخمیش و بو باره¬ ده وئریلن معلومات بوگونکو علمی باخیشلارلا توتوشدورماق اولور. بو کتابدان بیز ادبیاتیمیزی، شعرلریمیزی، اوسطوره لر و داستانلاریمیزی اؤیره¬¬نیریک.
باشقا بیر اثردن آد آپارماق ایستر¬سک ادیب احمدین یازدیغی عتبه الحقایق دیر کی تورک دنیاسی¬نین ایلک عرفانی کتابی تانینیر. بورادا ادیب احمد قرآن، حدیث، روایت¬لره آرخالاناراق دینی و عرفانی بیر اثر یارادیب، موزون بیر شعر ایله قالارقی بیر اثر اسلام دنیاسینا پای وئرمیشدیر. بو اثر قاراخانلیلار ساراییندا یازیرلیرسا دا، ایراندا و ایران تورکلری آراسیندا آلقیشلارلا اوز اوزه گلیر.
بو اثرلرله یاناشی باشقا یوزلرجه کیچیک – بؤیوک اثرلر یارانمیش و بو یوزایلده بو اثرلر اسلام دُنیاسینا هدیه وئریله ¬رک، مسلمانلارین رغبتینی قازانمیش، حتا خلیفه ¬¬لر ده تورک دیلی حاققیندا معلومات اله گتیرمک اوچون جان آتیرلار. بو یوز ایلده تورک ادبیاتی بوتون اسلام اؤلکه¬¬لرینده ماراق قازانیر. دیللرده دستان اولور. تورکلرین تاریخی، ایگیدلیگی تانیتدیریلماغا حرکت اولونور. بئله لیکله تورک دیلی ده چیچکله ¬نیر. بونا دا دقت ائتمه¬¬لی¬ییک کی آذربایجان تورپاقلاریندا اوزانلار خالق ایچینده حُرمت قازانیب، خالق ایچینده گزیرلر و دستانلار تعریفله ¬ییرلر. چوخ احتمال کی همین یوزایللرده دده قورقود اثری یازییا آلینمیش و کاغاذ اوسته کؤچورولموشدور. بیر سیرا عالیملر دده قورقودون ۴۴۴ هجریده یازییا آلینماسینا تاکید ائدیرلر. شوبهه¬ سیز اوزانلار خالق ایچینده گزیب، یوزلرجه ائپیک و سئوگی دستانلارینی سؤیله ¬¬ییب، سازلاریندا چالیب اوخویورلار. دده قورقود داستانلاری بللی¬دیر کی یوزایللر بوندان اؤنجه¬¬یه عاییددیرلر، بو یوزایللرده ان چوخ سئویلن داستانلار اولموش، خالق رغبتینی قازانمیش و بو گؤزل دوروما چاتمیشدیر. دُنیا آراشدیریجیلاری دده قورقود داستانلاری¬نین عمرونو مین ایللره عایید بیلیرلر. حتا هومرین بونلاردان الهام آلدیغینی ایره-لی سورورلر. بئله اولدوقدا، دده قورقود داستانلاری بو یوزایلده دیللر ازبری اولموش و مختلف واریانتلاری یارانماقدایدی.
۶جی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیله¬نیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر.
بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعیرلر بهره آلیرلار. خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپه¬لیرلر. اؤزه ¬للیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیله¬نن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمه¬لرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنی¬لیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییم¬لر، عباره¬لر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر.
گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیه¬سیله بزه¬ییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکه ¬سینه پناه گتیریرلر. بهرام گور بئله بیر شاهلاردان بیری دیر. حتا مقدونیه¬لی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور.
نظامی نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعیرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلری نین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه لرله دیله گتیریر:
پدر بر پدر مرمرا ترک بود که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
او، تورک کلمه سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمه¬ یینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی ترکی که میر هفت خیل است
سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله¬رک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری ترک نه ای، هندوی غارتگری
نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:
اگر شد ترکم از خرگه نهانی خدایا ترکزاده ام را تو دانی
نظامی سئوگیلیسینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:
پرندش درع وز درع آهنین¬تر قباش از پیرهن تنگ آستین¬تر
سران را گوش بر مالش نهاده مرا در همسری بالش نهاده . . .
نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعه لرله اشاره ائدیر و دئییر:
ترکی ام را در این حبش نخورند لاجرم دوغبای خوش نخورند
بئله¬لیکله نظامی¬نین دئدیگینه گؤره، شاعیرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایسته ¬ییرلر و شاعیر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامی نین تورکجه دیوانی¬نین الیازماسینا اشاره ائده¬رک اونو قبول ائدیر (سعید نفیسی، ص ۱۳۱).
تکجه نظامی یوخ، بلکه خاقانی¬نین دیوانیندا دا ملمع¬لر – ایکی دیلده و گاهدان اوچ دیلده اولان شعرلر واردیر. حتا خالق دیلینده خاقانی¬نین ساوالانا یازدیغی بیر غزلی اوخونماقدادیر. خاقانی آذربایجانی سئویر، شروانی آنا بیلدیکده، تبریزی اؤزونه آتا کیمی بیلیر؛ بیر اوشاق کیمی آنادان اینجیینده آتا قوجاغینا پناه گتیریر و خاقانی شرواندان ایجیییب، تبریزه پناه گتیرمیش و عمرونو بورادا بیتیرمیشدیر.
یاددان چیخارمایاق کی بو زامانلاردا، تبریز اؤزه¬ل بیر دوروما مالیک اولاراق، دونیانین باشا – باشیندان بوتون شاعیرلر و عالیملری اؤزونه چکمیش و یوزلرجه بیلگینلر تبریزده یاشاییر و مقبره الشعرا بو دورومون یادگاری دیر.
خاقانی دیوانیندا، زامانین بیر دورومو اولاراق یوزلرجه، بلکه مینلرجه تورک سؤزجوکلری و آدلاری فارس دیلینه داخیل اولور. بو سؤزجوکلرین فارس دیلینه داخیل اولماسی، تکجه آذربایجان شاعیرلری طرفیندن یوخ، بلکه بوتون فارس شاعیرلری ده بو دوروما بویون اگمیشلر. یوزلرجه تورک سؤزلری، یوزلرجه عباره لر، دئییم لر و آتالار سؤزلری فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیر. بو سؤزجوکلردن بیر سیراسی بونلاردیر: خان، آق، قره، خاقان، وشاق، آلپ، تنگری، سنقر، پرچم، بیرق، سو، اکمک، قلندر، تتق، منجوق، بیدق، سن، یلواج، تگین، آلپ، طغرا، طغان، ارسلان، خزر، بلغار، قبچاق، اتاق، خانه، و یوزلرجه باشقا سؤزجوکلر.
خاقانی آذربایجان شاعیرلری باشیندا دایاناراق، مداح بیر شاعیر اولورسا دا، آذربایجان سبک و سایاغی ¬نین فارس ادبیاتیندا و شعرینده باش توتماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. اونون شعرلرینده تورک کلمه¬ سی مقدس ساییلاراق، تورکانه روحیه ¬دن دانیشیلیر، ترکتازی، ترکانه، ترکی و باشقا ترکیبلری اؤزه¬ل بیر یئر آلیر.
عاشقانه شعرلرده معشوقون “خدنگ غمزه¬ی ترکان” دان دانیشیر، تورکلری قان تؤکوجو، کؤچه ری، و باشقا توصیفلرله بیلسه ده، عشق شحنه¬ سی¬ نین ترکتازلیغیندان سؤز آچیر، تورکلری هر یئرده یوخاری یئرده قویور، او جمله¬دن بئله شعرلری چوخدور:
دل ازرق پوش و ترکان زرق پاشند دلت را خرقه ز ایشان تازه گردان
ویا مکه ده تورکلری عربلره بئله ترجیح ائدیر:
همخدمت این حلقه بگوشان ختن به از طاعت آن کعبه نشینان ریائی
عاشقانه شعرلرینده بو تعریفلر داها گؤزه لدیر. بورادا همیشه تورکلر گؤزه ل، دلربا، دل انگیز، کمانکش، ستمگر تانینیر: تو ترک سیه چشمی، هندوی سپید من خواهی کلهم سازی، خواهی کمرم بخشی
خاقانی ایلک اؤنجه حقایقی تخلوص ائدیردی، آنجاق گئت به گئت آنادیلینه محبت بسله¬ یه ¬رک، تورک آدی اولان “خاقانی” تخلوصونو سئچیر.
خاقانی نین فارسیجا دیوانیندا ??دان آرتیق تورکجه غزللر و ملمع¬ لر واردیر (برات زنجانی، ۱۳۹۲). بیلیریک آذربایجانین دیلی بوتونلوکله تورک دیلی اولموشدور و فارس دیلی بو شاعیرلره ایکینجی بیر دیل ساییلیردی. بو حقیقتی تکجه بیز دئمیریک، بلکه فارس عالیملری ده بونا اشاره ائدیرلر.
او جمله ¬دن سعید نفیسی فارس عالیمی و ادیبی دوزگون اولاراق بئله یازیر:“این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان و اران نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم در زمان ابوالعلاء گنجوی و خاقانی و نظامی و فلکی و قوامی و مجیرالدین بیلقانی که بزرگترین سرایندگان این سرزمین در این دوره اند به اوج بلندی خود رسیده است.
ناچار شاعران بزرگ آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمی¬آموخته و از آموزگار درمی یافته اند و اینکه گاهی در آثار ایشان مخصوصا در شعر خاقانی و نظامی ترکیبات و تلفیقات و تعبیراتی دیده می¬شود که در عرف شاعران خراسان و عراق یعنی جایی که زبان دری زبان طبیعی بوده است دیده نمی¬شود جزین دلیل دیگری ندارد”(سعید نفیسی، ص ۱۳۶ و ۶۳
نفیسی حتا خدیویه الیازماسینا اشاره ائده¬رک، نظامی ¬نین تورکجه شعرلرینی تائید ائدیر. آنجاق فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعیرلری بو زامان آنادیللرینه لاقید قالمیرلار؛ اونون گؤزه ¬للیک لرینی فارس ادبیاتینا هدیه و پای توتورلار. آذربایجان شیوه ¬سی و سبکی آدلاناراق ادبی بیر شیوه ایران فارس ادبیاتیندا یارانیر.
بو دؤوراندا تورک دونیاسی¬نین بؤیوک بیر عالیمی ده فخرالدین مبارکشاه دیر. اونون “شجره¬النساب” اثرینده تورک عالیملری¬نین یاشاییشی و اثرلریله تانیش اولوروق. فخرالدین بو اثری قطب الدین آی بیگ اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بورادا تورکانه روح ایله تاریخ و ادبیات دونیاسینا باخیلیر و تورکلرین ایگیدلیگی، بهادرلیغی تعریفله نیر.
بو اثر “تاریخ فخرالدین مبارکشاه” عنوانی ایله ده تانینیر. بورادا اورتا آسیادان توتوب مصره قده¬ر اوزانان اسلام اؤلکه¬ لرینده تورکلرین امیرلیگی و حکومتلری تانیتدیریلیر. بو اثر بوگون دونیا دیللرینه چئوریلمیشدیر. تاسفله بو کتابدان تکجه ۱۳۶ صحیفه ¬لیک قده¬ر قالمیش و قالانی آرادان گئتمیشدیر. دوغرودان دا ۶جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چوخ زنگین و گئنیش¬دیر؛ آنجاق نه یازیق کی بو ادبیاتی آزادانه یازیب – اوخوماقدان هله ده محروم قالمیشیق. شوبهه یوخدور گونش همیشه ¬لیک بولود دالیندا گیزلی قالماز و بوگونلرده بو ایشیقلی گونش بولود دالیندا چیخمادادیر.