قاشقایی ائلی و توٍرکلری حاققیـندا

میر هدایت حصاری
قاشقایی خانلاری بیر زامان ائل ایچینده تاجسیز و تخت‌سیـز بیر پادشاه کیمی دولاناردیـلار. اؤزلری محکمه قوروب محاکمه ائده‎ر و اؤزلری جزالاندیـراردیـلار. بو ائل واختیـندا سیاسی بیر قوٍوه کیمی سایا آلیـنیـردی. بیرینجی دوٍنیا محاربه‌سی اثناسیـندا آلمانلی‌لاردان طرفدارلیـق ائده‎رک اینگیلیس‌لرله ساواشا گیردیلر. ایران مشروطیتی انقلابیـندا مشروطه‌چیلردن حیمایت ائتدیلر. نهایت ????-جی ایلده ایرانیـن مشهور باش ناظیری (نخست وزیری) دوکتور مصدق‌دن حیمایت ائدیردیلر. لاکین او (مصدق) شاه رئژیمی‌نین الی‌ایله (آمریکانین یاردیـمی‌ایله) سالینـیب حبسه آلیـندیـقدان سونرا قاشقایی ائلی (ائلخانیسی) ایله دؤلت آراسیندا گرگین‌لیک یاراندی. ائلین سون ائلخانیسی اولان ناصرخان(محمدناصرخان) خاریجه‌یه قاچماغا مجبور اولدو. او زاماندان دا ائل‌خانی‌لیق و ائل‌بگلی‌لیک قالدیـریـلدی.
قشقایی‌لاریـن یایلاق و قیـشلاق ائتمه‌لری
قاشقایی‌لارین یایلاغا و قیـشلاغا گئتمه‌لری ائل اوٍچوٍن بؤیوک و حیاتی بیر حادثه ساییـلیـر. هر بیر شئی‎لری داواردان حاصیل اولان بو کؤچری ائل داییما یـئنی اوتلاقلار اوٍچوٍن حرکتده اولمالـیدیر. بو کؤچ ائتمک عئـینی حالدا توریست‌لر و یا خود آراشدیـریـجیـلار اوٍچوٍن ده چوخ محتشم بیر حادثه کیمی گؤروٍنوٍر. ایلده ایکی دفه بیر آی زامان سوٍره‌ن بو کؤچ قاشقایی‌لاریـن بوٍتوٍن وارلیـق‌لاریـدیـر. دنیز دالغاسی حرکت‎سیز قالسا اولوٍر کیمی اولدوقدا قاشقایی‌لاردا کؤچمه‌یه بیلمزلر.
دفه‌لرله حکومت‌لر بو ائلی ضعیف‌لتمک اوٍچوٍن اونلاری زورلا تاختا-قاپی (بیر یـئرده ساکین اولماق) ائتمک اوٍچوٍن چالیـشدیـلار. بیر قیسمینی‌ده ساکین ائده بیلدیلر. لاکین اکثریت بو ایشه بویون قویمادیـلار. قاشقایی شاعیرلری بو موضوعودا چوخلو یانارلی شعرلر قوشموشلار. اونلار بو ایشه اؤلوٍم-دیریم مسله‌سی کیمی یاناشمیـشدیـلار.
قاشقایی ائلی‎نین یایلاق و قیشلاغی فارس کورفزیندن ایرانین مرکزی ساییلان اصفهان ایالتینه‎دک چکیلیر. اوٍست- اوٍسته قاشقایی‎لارین یایلاق- قیشلاق‎لاری ایرانین ? گوٍنئـی ایالت‌لرینی اؤرتمکده‌دیر. یایلاق‌لاری اصفهان ایالتی‌ ایله چهارمحال بختیاری ایالتینده اولدوغو حالدا قیـشلاقلاری فارس، خوزستان، کهکیلویه و بویراحمد و بوشهر ایالت‌لرینده واقع اولور.
یایلاغدا هر بیله‌نین و بونکونون اؤزل و بللی یایلاقلاری واردیـر. قیـرخ ایل بوندان اول ایران دؤلتی بوٍتوٍن اوتلاقلاری»ملی« اعلان ائتمیش سونرا هر بیله‌یه داوارلاری‌نیـن سایی و تاریخی سابیقه‌لری اوٍزره اوتلاق وئریلمیشدیر.
قاشقایی‌لاریـن اوزل شهرلری‌ ایسه بونلاردان عبارتدیر:
-آباده، اقلید، سمیرم،‌شاهرضا، فیروزآباد، قیـشلاقدا ایسه شیراز، قیر، کازرون، بوشهر…
قاشقایی‌لار کؤچرکن هر بونکونون »بیله«‌لری بیرلشه‎رک بیرلیکده کؤچرلر. بو کؤچمه‌لرده گوٍن به گوٍن آرتماقدا اولان ایستر کؤچ یولوندا، ایستر یایلاق و قیـشلاقدا چتین‌لیک‌لرله اوٍز به اوٍز اولورلار.
قاشقایی‌لاریـن اسکان اولموشلاری
دئدیییمیز کیمی، ایران دؤلتی خصوصی‌ ایله شیراز(فارس) والی‌لری‌ ایله بو ائل آراسیندا داییما اختلاف و گرگین‌لیک‌لر اولموش و ائل حکومت طرفیندن زور آلتیـندا قالمیـشدیـر. نئجه‌کی – جی هیجری قمری ایلینده فارس والیسی «مشیرالممالک» قاشقایی‌لاری چوخ داردا قویدوقدا ائل آجیـق ائله‌ییب کرمان ایالتینه کؤچدوٍ. بیر ایل سونرا»مشیر« ایشدن آلیـندیـقدا وطن‌لرینه قاییـتدیـلار. اودور کی, ایستر ایران حکومتی، ایستر فارس والیسی داییما بو ائلی کؤچدن ساخلاییـب، بیر یـئرده اسکان ائتمه‎یه چالیـشمیـشدیـلار. بو آرا-سیـرا تکرار اولان حادثه نتیجه‌سینده بعضی طایفالار تاختا-قاپی (اسکان) اولماغا مجبور اولموشدولار.
او طایفا‌لاریـن آدلاری بئله‌دیر: چرکس (قالا آلان معناسیـنادیـر)، دده قایـیلی فیلی، جنگی(زنگی یا زنگییه), خلج، کئیی جامه‌بزرگ‌لی، ذوالقدر،‌چیچک‌لی مارگماری، اورگلو، سالور،‌موصلی، آغ ائولی، (بایات آغ ائولی تیره‌سیندن) اینانلو،‌صلاحلی، (بیات قارا ائلی طایفاسیندان)، چییانلی… و س.
بونونلا بئله قاشقایی‌لار داییما یـئرلشیک یاشاییشی قیـنامیـش و بیر یـئرده قالانلاری تات(فارس) دئـیه قارغیـمیـشلار. بیر آتا سؤزوٍ ده واردیـر دئـیه‌رلر: »بیر اوبایلان کؤچ، مینگ اوبایلان قالما«.
قاشقایی‌لاریـن دیللریندن علاوه ظاهیری و جیسمی شکیل‌لری‌ ده آذربایجانلیـلارا و آنادولو خالقیـنا بنزه‌ییرلر. حسن پیرنیا قاشقایی خانلاری‌نیـن آغ قویونلو سوٍلاله‌سیندن اولوب فارس ایالتینه گلدیکلرینی ده قئـید ائدیر.
خمسه ائلی، قاشقایی‌لاریـن رقیبی
قاشقایی ائلی هر دؤنمده بیر سیاسی و اقتصادی قدرت کیمی ساییلمیـشدیـر. ائلین قدرتی هم دؤلتی هم ده فارس حکومتینی قورخویا دوٍشوٍروٍردوٍ. اونلار داییما بو ائلی ضعیف‌لتمه‎یه و اونو تاختا- قاپی ائتمه‎یه چالیـشاردیـلار. داییما آرالاریـندا گرگین‌لیک اولاردی ????- جوٍ قمری ایلینده، قاجار شاهی »ناصرالدین شاه« اصفهانا ائتدییی سفرینده بو ائلین قدرتیندن وحشت ائده‎رک، اینگیلیس‌لرین گوستریشلری‌ ایله قاشقایی‌لاریـن موٍقابیلینده بیر آیری قدرتلی ائل توپلومو یاراتماق فیکرینه دوٍشدوٍ.
شیراز ریجال‌لاریـندان اولان مشیر‌(مشیرالملک) آدلی بیری‌نین باشچی‌لیـغی‌ایله ? طایفادان عبارت اولان بیر ائل توپلوسو دوٍزلیندی. آدیـنی ‌دا خمسه (عربجه خمسه ? معناسیـندادیـر) قویدولار. بو بئش طایفانیـن اوٍچوٍ (بهارلو، اینانلو، نفر) توٍرک دیللی ?- جوٍسوٍ (بصیری) فارس و ?- جیسی عرب آدلی و عرب دیللی‌دیر. بو بولوٍک ایندی فارس ایالتی‌نین دوغو (شرقی) بؤلگه‌سینده یاشاماقدادیـر.