سلجوق دؤرونده تورک ادبیاتی

ایکینجی بولوم
م.کریمی
آنادیلیمیز: شفاهی ادبیات دا آذربایجاندا خلقین دیلینده گلیشیر و دده قورقوددان علاوه اونلارجا باشقا داستانلار دیللرده دولانیر. بونلاردا بیری سید باتتال داستانلاری¬دیر.
بو داستان بنی امیه زمانینا باغلانیر کی اسلام قوّه¬¬ لری روما یورویوب و اسلام دنیاسینی گئنیشلندیرمک اوچون ساواشلارا چیخیرلار. بو حکایه¬¬لر دینی مضمونلارلا آذربایجاندا یاییلیردی. ایلک دفعه بو حیکایه¬ لر ۱۲ میلادی یوزایلده توپلانیر و یازییا آلینیر. بوگون سیدباتتالین قبری قزاقستاندا آق سو آدیندا بیر یئرده زیارتگاه کیمی استفاده اولونور.
باشقا بیر حکایه و یا داستانلار دانشمندنامه آدییلا سلجوقولار زمانیندا یازییا آلینیر. بورادا دا تورکلرین اسلامین گلیشمه¬¬سینده ائتدیکلری خدمت و گؤستردیکلری ایگیدلیکلر قلمه آلینمیشدیر.
بو داستانلار ?جی یوزایلده دیللر ازبری اولموش و سونرالار سلطان عزالدین کیکاووس سلجوقی اونون یازییا آلیندیغینی دستور وئرمیشدیر. دانشمندنامه و سیّد باتتال حکایه¬¬سی¬¬نین الیازمالاری بوگون پاریس کتابخاناسیندا ساخلانیلیر. عئینی حالدا خالق آراسیندا بیر سیرا داستانلار یارانیر کی قهرمانلاری سلجوق شاهلاری اولموشدور؛ امیر ارسلان رومی، علاءالدین و سئحیرلی چیراق، علی بابا و قیرخ حرامیلر و. . . بو داستانلارین یارانماسی و سلجوق سلطانلارین داستانلاردا قهرمانلیقلاری، خالق ایچینده سئویلدیکلریندن اولا بیلر.
سلجوق و خوارزم سولاله لری تورک دیلینه حؤمتله توخونورلار، چون اؤز آنادیللری دیر. جارالله زمخشری (۴۶۸ – ۵۳۸ق) مقدمه الادب اثرینی اوچ دیلده یازاراق فارس دیللی و تورک دیللی ایرانلیلارا عربجه¬نی اؤیرتمه¬یه چالیشیر. بیلیرسینیز جارالله اسلام دونیاسی نین ان اعتبارلی قرآن تفسیری اولان “الکشافی” یازمیش و او کتابدا قرآنین ادبی باخیمدان معجره اولدوغونو اثبات ائدیر. بو تفسیر تام سنّی و شیعه عالیملری طرفیندن قبول اولونموش و بوگونه کیمی علمیّه حوزه ¬لرینده درسلیک کیمی اوخونور. آنجاق جارالله ایکی ایل مکّه¬ ده کعبه¬نین یانیندا قالدیغی اوچون جارالله تانینیر یعنی تانری نین قونشوسو. هابئله ایللر بویو ایران شهرلرینی گزمیش و استرآباددان توتوب شوشتر شهرینه قدر گزیب – دولانیب و مقدمه الادب – اوچ دیللی اثرینه بورالاردان سؤزجوکلر توپلاییب و بیر اؤیره تیم اثری یازمیشدیر. بیر سیرا عالیملر مقدمه ¬الادب اثرینی بیر سؤزلوک کتابی بیلیرلر؛ آما منجه بو سؤزلوک یوخ، بلکه بیر عربجه¬ نین فارس و تورک دیللی ایرانلیلارا اؤیرتمه سی اوچون یازمیشدیر. چونکی سؤزجوک اولسایدی اورادا کلمه لر الیفبا سیراسیلا گلردی؛ بیر حالداکی بورادا کلمه لر موضوع اساسیندا ترتیبلنمیشدیر مثلا میوه¬لرین آدلاری الیفبا اوزو ایله اولجه عربجه، آردیجا فارسجا و تورکجه سی گلمیشدیر. سونرا حیوانلارین آدلاری، قوشلار، بؤجکلر، آغاجلار، گوللر، انسان گؤوده ¬سی¬ نین اؤیه¬لری گلیر مثلا باش، قاش، گؤز، آغیز و . . . بو ترتیب گؤسته¬ریر کی یازاریمیز کلمه اؤیرتمه ¬یه چالیشیر. سونرا آدلارین تصریفینی گتیریر. اونون دالیجا فعللر گلیر و آردیجا فعللرین تصریفی و زمانلار. بو ترتیب کتابین تعلیمی بیر اثر اولدوغونو بیلدیریر. اونون بوللو الیازمالاری ایراندا موجوددور.
آذربایجان تورکجه¬ سی تکجه شاعیرلر طرفیندن آلقیشلانمیر، بلکه بؤیوک فقیه، عالیم و مفسرلر طرفیندن ده آلقیشلارلا اوز – اوزه گلیر. او جمله ¬دن ابوالقاسم زمخشری بو یوزایلین ان بؤیوک عالیملریندن اولاراق تورک دیلینه ماراق بسله-ییب و اسلام دونیاسی¬نین ده ¬یرلی تفسیر کتابی اولان “الکشاف” اثریندن سونرا “مقدمه¬الادب” اثریله دونیادا اؤلمز بیر شخصیت تانینیر. زمخشری مقدمه¬الادب اثرینده تورک دیللرینی آراشدیریب و تورکلرین تاریخیندن ده ¬یرلی معلوماتلار وئریر و عربلره تورک دیلینی اؤیرتمه¬یه چالیشیر. بو کتابدا عربجه نی تورکلره اؤیرتمه اساس هدف اولورسا دا، تورک دیلی حاققیندا درین معلوماتلار وئریر. عربجه سؤزجوکلری سادا و گؤزه ¬ل تورکجه کلمه¬ لرله آچیقلاییر. باخین بو کلمه-لری بئله توضیح وئریر:
مکتب : اوغلان اوخور یئر
تاوان : ائوین کؤکه¬سی
شرق : گون دوغار یئر
غرب : گون باتار یئر
مسافرخانه : قونوقلوق ائو
مطبخ : آش بیشیرقو یئر
و . . .
زمخشری بو اثری ۵۱۶جی ایلده سلجوق سلطانی اولان سلطان اتسز اوچون هدیه وئرمیش¬دیر. زمخشری¬دن بیر سیرا تورکجه شعرلر ده الده واردیر. ?جی یوزایل آذربایجاندا اوچ دیلده ادبیات یارانیر. عرب دیلی بیر دینی و علمی دیل کیمی سئویلیر و ادبیاتی دا تورکلر طرفیندن قارشیلانیر؛ فارس ادبیاتی دا سلجوقلارین حمایه ¬سی آلتیندا اولاراق، شاعیرلر و یازارلار طرفیندن ایشه آپاریلیر و یوزلرجه فارس دیلینده شعر یازان شاعیرلر باش قالدیریر. آنجاق تورک کولتورو غالب بیر دیل و کولتور اولاراق، بو دیللره و ادبیاتلارا یاردیمچی اولور. تورک داستانلاری فارسیجایا و عربجه ¬یه ادبیات آلانینی آچیر. خالق آنادیلی اولان تورک دیلینده دانیشیر، تورک موسیقی¬ سی چالینیر، خالق عنعنه¬¬ لری گلیشیر، آنالار بالالارینا اؤز آنا دیللرینده لایلا چالیرلار. ایش اوستونده ایش نغمه¬لری اوخونور تارلالاردا ایش بیرلیگی اوچون ایش نغمه¬¬لری یارانیب ایش داوام تاپیر. مختلف تؤرنلرده آنادیللرینده سؤز قوشوب اوخویورلار.
بو یوزایلده حتا فارس شاعرلری¬نین دیوانیندا تورک شعرین یاییلماسی و تورک شاعرلری¬نین چوخلوغو بللی¬دیر. ذبیح¬ اله صفا تاریخ ادبیات در ایران کتابیندا دؤنه¬¬لرله بو قونویا اشاره ائدیر و منوچهری، عنصری، عسجدی، انوری، معزی رشیدالدین وطواط، سنائی و باشقا فارس شاعرلری¬نین دیوانیندا تورک کولتورونه اشاره¬¬لر واردیر. شاعیرلرین دیوانلاریندان علاوه، تاریخی قایناقلار دا بونا اشاره ائدیرلر. قابوسنامه ده بو قونو بحث اولونور. ابن اثیر بونا اشاره ائدیر.
بیلدیگیمیز کیمی فارس ادبیاتی¬نین ذیروه¬سی همین یوزایلدن باش قووزاییر. بو ایش باش توتمازدی مگر سلجوقلاری حیمایه¬سی آلتیندا. بو دوره ¬نین دیلینده یوزلرجه تورکی کلمه¬ لر داخل اولور او جمله ¬دن: سو، اکمک، یتاق، یزک، یغما وشاق، قوناق، چاپار، الاغ، قلاووز، خیلتاش خواجه تاش، الغ، ایل، ییل، چپاول، یورش یورت، ترخان، بیلیک، کوچ، یرلیغ، تمغا، خان خانم، آقا، اروغ، ایقان، اویناق، سوغات، قرق یاغی، اولوس، نوکر، چریک، قشون، بخشی قشلاق، ییلاق، پرچم، سنجاق، ایلخان، بیگ بربک، و . . . بو زمان بوتون دولتی لقبلر ده تورکجه اولموشدور.
آنجاق بونا کفایتلنمک ده اولماز. تورک کولتورو اسلام مدنیتینده اؤز درین ائتکیسینی بوراخیر و آذربایجان عالیملری، بیلگینلری اؤز تاپدیغی بیلیملری یایماغا جان آتیرلار. صنعتکارلار بؤیوک و هوندور عمارتلر یارادیرلار.
باشقا هنرلر ساحه¬سینده اؤز باجاریقلارینی گؤسته ¬ریرلر. اسلامی معمارلیق بوگون ده همان سلجوقلارین صنعتکارلاری¬ نین الیله یارانمیشدیر. نجوم، طب، هیئت، ریاضیات و باشقا بیلیم¬لرده تورکلر اؤزلرینی گؤسترمیشلردیر (م. کریمی،۱۳۵۷). زمانین بؤیوک عالیملری تورک اولدوقلارینا گووه¬¬نیرلر.
فارابی، بیرونی بؤیوک بیلگین اولدوقلاری حالدا، عربجه یازمالارینا باخمایاراق، تورک بیلگینی اولمالارینی باشی اوجالیقلا دیله گتیریب، آنجاق علمی دیل عربجه اولدوغونا گؤره اثرلرینی عربجه یازمیشلار.
آذربایجان ادبیاتی¬نین اؤزه ¬للیکلریندن بیری ده ادبیاتین اوچ دیلده یازیلماسی¬دیر. بوتون تعصب¬لردن اوزاق اولاراق، عربجه، فارسجا و تورکجه ادبیات بیزیم یوردوموزدا یارانمیش و بشریت دونیاسینا ان گؤزل اینجیلر هدیه وئریلمیشدیر.
۶جی یوزایل بو یؤندن زنگین بیر ادبیاتا مالیکدیر. قوتادغو بیلیک و دیوان لغات¬ التورک ایله برابر یوزلرجه فارسیجا شعر دیوانلاری یازان شاعرلر و یوزلرجه عربجه علمی کتابلار یازان عالملر آذربایجاندا باش قالدیریر و دنیا – بشریت کولتورونه بؤیوک اثرلر هدیه ائدیر. شوبهه ¬¬سیز بو یوزایلده تورک ادبیاتی¬نین گلیشمه¬ سیندن سؤز آچاندا بیر سیرانین گؤزلری یئریندن چیخیر!؛ آنجاق حقیقت آیدینا چیخمالی و گون اوزو گؤرمه¬¬ لیدیر.
نظامی و خاقانی زمانیندا تازا – تازا فارس ادبیاتی آذربایجاندا یاییلماغا باشلاییر. فارس ادبیاتی بلکه یوز – ایکی یوز ایل سابقه¬سی اولاراق تازالیقدا آذربایجانا دا یول تاپمیشدیر و فارسیجانی اؤیرنمه¬گه ماراق چوخالمادا ایدی. بو مساله¬یه تبریزلی قطران و گنجه ¬لی نظامی¬نین دیوانیندان آلماق اولور. نظامی لیلی و مجنون اثرینی تورکجه یازماغا باشلادیقدا آخستان بیگین قاصدی گلیب و اوندان فارسیجا – یو تازا گلین دیلی اولان دیلده یازماغی ایسته¬ ییر. نظانی بو ایستکدن ناراحات اولور، آنجاق فارسیجا یازیر. بونونلا بئله نظامی¬ نین تورکجه دیوانی شاعیرین آنادیلینه بسله¬دیگی سئوگیدن و محبتدن یارانیر.
بوگون بو دیوانین الیازماسی الده¬ دیر و تورکجه دیوانی دفعه¬ لرله چاپ اولوبدور. شیروانلی خاقانی¬نین دا دیوانیندا غزللر و ملمع لر واردیر و بو گؤسته ¬ریر خاقانی دا تورک دیلینه حؤرمتله توخونور و آنادیلینده ده یازیر. بو دوروم تکجه نئچه شاعیرله توکنمیر، بلکه آذربایجان شاعیرلری¬نین چوخو تورکجه اثرلر یازماغا قاتیلیرلار. شیخ عزرالدین حسن اوغلو، خواجه علی خوارزمی ده تورکجه مثنوی و غزللر دیوانی یازیرلار.
۶جی یوزایلده فارس ادبیاتیندا آذربایجان شاعیرلری¬نین یازدیغی سیاق باشقا فارس شاعیرلریندن فرقلی اولاراق، چوخلو ادیبلر آذربایجان شیوه¬سینی آییرد ائتمیشلر و اونون اؤزه¬للیکلرینی ده آیدینلاشدیرمیشلار. بو ساحه ده فارس شاعیرلری نین یازدیقلارینا باخماق اولار.
۶جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چین دوواری¬نین یانیندان باشلاییب مصره قده¬ر اوزانان اؤلکه¬لرده یاییلاراق، ده ¬یرلی اثرلر یاراتمیش و یوزلرجه عالیم، شاعیر و صنعتکارلار میدانا گلمیشدیر.
بوگون خراساندان توتوب آنادولونون باتیسینا قده¬ر یارادیجی شاعیرلر آذری تورکجه¬سینده تانینیرلار. او جمله¬دن خواجه علی خوارزمی، اسفراینلی حسن اوغلو، بابا الیاس، خواجه دهانی، مولوی، حاجی بکتاش ولی، هامیسی خراساندان باش قووزاییب تورکجه یازیب یارادیبلار. خراسان ولایتی سلجوقلارین اؤزه¬ للیکله سلطان سنجرین باشکندی اولاراق بو گلیشمه ¬ده ائتکی¬سیز اولا بیلمزدی.
بونون تاثیری یوزایللر بویو داوام ائدیب ایره¬لی گئتمیشدیر. باشقا یؤندن، آنادولودا یارانان سلجوقلار تاثیریندن باش قالدیران شاعیرلر: خواجه احمد فقیه، خواجه یوسف مداح، مصطفی ضریر، سلطان ولد و باشقالاری، حتا مصردن باش قووزاییب گلن سیف سرائی آذری تورکجه¬ سینده شعرلر یازیرلار. بو شاعیرلر ۶جی یوزایلده یاشاییب یاراتمیشلار. آذربایجانین اؤزوندن باش قالدیران شاعیرلر و عالیملر ده آز اولمامیشدیر؛ شیخ صفی الدین اردبیلی قارا مجموعه عنوانلی یوزلرجه بویروقلاری اولموش، حسام¬الدین خوئی تورکجه – فارسیجا سؤزلویو (تحفه حسام) اورتایا گتیرمیش، هندوشاه نخجوانی، جلال¬الدین ابن مهنا تبریزی عالیم و شاعیرلریمیز میدانا گلمیش و مثنویلر، دیوانلار اورتایا قویموشلار. بونلار، بیردن بیره اولمامیش، بلکه بوندان قاباقکی یوزایللرده کؤک سالمیشدیر.
۶جی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیله¬نیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر. بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعیرلر بهره آلیرلار.
خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپه¬لیرلر.
اؤزه ¬للیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیله¬نن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمه¬لرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنی¬لیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییم¬لر، عباره¬لر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر. گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیه¬سیله بزه¬ییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکه ¬سینه پناه گتیریرلر. بهرام گور بئله بیر شاهلاردان بیری دیر. حتا مقدونیه¬لی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور. نظامی نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعیرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلری نین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه لرله دیله گتیریر: پدر بر پدر مرمرا ترک بود که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
او، تورک کلمه سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبرین معراجا گئتمه¬ یینی ده ترکتازی آدلاندیریر و پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی ترکی که میر هفت خیل است
سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله¬رک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت
مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری
ترک نه ای، هندوی غارتگری
نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:
اگر شد ترکم از خرگه نهانی
خدایا ترکزاده ام را تو دانی
نظامی سئوگیلیسینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:
پرندش درع وز درع آهنین¬تر
قباش از پیرهن تنگ آستین¬تر
سران را گوش بر مالش نهاده
مرا در همسری بالش نهاده . . .
نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعه لرله اشاره ائدیر و دئییر:
ترکی ام را در این حبش نخورند
لاجرم دوغبای خوش نخورند