دیل اجتماعی بیر وارلیق‌دیر
حسن ریاضی (ایلدیریم)
آنادیلیمیز: دیل اجتماعی بیر وارلیق‌دیر. انسانلار دیل واسطه‌سی ایله بیر- بیرلرینی آنلایـیر، باشا دوشور. بو باخیمدان دیل، انسیّت واسطه‌سی، تفکر قالبی، هم ده دنیانی درک ائتمه آلتی‌دیر. باشقا بیر سؤزله دئسک، انسانلار دیل واسطه‌سی ایله دوشونور، فکر‌لرینی تجسم ائدیر و باشقالاری ایله انسیّت‌ده اولور. دئمک، دیل انسان حیاتینـین، انسان جمعیّتی‌نین هم معناسی هم ده او وارلیغین انعکاسی‌دیر.
دیل، جمعیّتین مالی‌دیر. جمعیّت یوخدورسا، دیل ده یوخدور. انسان جمعیّتی ایله دیل بیرگه یارانیب، بیرگه انکشاف ائدیب و بو گونگو وضیّعته چاتیبدیر. انسانلارین حیات طرزی، دنیا گوروشلری یالنـیز دیل واسطه‌سی ایله آیدینلاشا بیلر. دوز دئـییرلر کی، دیل جامعه‌نین گوزگوسودور. دیل ائله بیر مثل‌سیز اجتماعی حادثه‌دیر کی، انسان جمعیّتی‌نین الده اولونموش علمی– مدنی تجربه‌لرینی محافظه ائد‌ر‌ک، اونلاری یاشاتدیریر، انکشاف ائتدیریر. دیل واسطه‌سی ایله‌دیر کی، کئچمیش نسل‌لرین بیلیک و تجربه‌لرینی ایندیکی نسل منیمسه‌ییب، اؤیره‌نیر و گله‌جک نسیل‌لره چاتدیرا بیلیرلر. بئلهلیکله اجدادلارلا تؤره‌مه‌لر آراسیندا معنوی کؤرپو یارانیر.
دیلین کومه‌یی ایله انسانلار علم، تکنیک و باشقا مدنی ثروت‌لری الده ائده بیلیرلر. دیلین وارلیغی ایله، مدنیّت‌لر یارانیر. دیلین واسطه‌سی ایله مدنیّت‌لر بوتون بشریّتین مالینا چئویریلیر. یئر کوره‌سی‌نین ملّیّت‌لری، مدنیّت‌لری، دیل واسطه‌سی ایله بیر ـ بیرلری ایله علاقه ساخلایا بیلرلر. علمی‌کشف‌لر، بدیعی صنعت اثرلری، فلسفی، اخلاقی نظریه‌لر و… دیل واسطه‌سی ایله دونیادا یاییلیر. بئله حال‌لاردا زامان و مکان‌لا علاقه‌دار اولاراق دیلین یازیلی شکلیندن داها گئنیش استفاده اولونور. جمعیّتین علمی- مدنی حیاتینین انکشافیندا دیل قد‌ر باشلیجا رول اوینایان باشقا بیر اجتماعی وارلیق یوخدور.
هر بیر خالقین دیلی اونون، ملی اؤزونه مخصوص‌لوغونون تجسمودور. او خالقین بوتون مدنی کئچمیشینی محافظه ائدن ان مهم واسطه، دیل‌دیر. پروفسور آغاموسی آخوندون فکرینجه: »دیل بیر چوخ اجتماعی حادثه لردن فرق‌لَنیر. دیل هئچ بیر حالدا عموم بشری اولماییب؛ دیل ملی سجیّه داشیییب. دیل بیر اونسیّت واسطه‌سی، فکرین افاده واسطه‌سی کیمی‌مختلف خالق‌لارین، ملت‌لرین دیلی کیمی‌موجوددور. هر دیلین اؤزونون سجیّه‌وی خصوصیّت‌لری وار.«
یئر اوزونده، چوخ ملت‌لر، خالق‌لار، قووم‌لار یاشایـیر. اونلارین اؤز یوردو، مدنیّتی، عادت –عنعنه‌سی اولدوغو کیمی، اؤز دیللری ده واردیر. هر خالقین دوغما دیلی اونون »آنا دیلی« ساییلیر. آنا دیلی، او دیل‌دیر کی، انسانلار اونونلا دیل آچیر، اونونلا دانیشیر، اونونلا یاشاییر، اونونلا اؤلورلر. بیزیم ده آنا دیلیمیز، آذربایجان دیلی (آذربایجان تورکجه‌سی)دیر. آنامیزین بطنینده آنامیزین قانی‌ایله، دویغولاری ایله بیرگه دامارلاریمیزدا دولاشیب. اونون سئوگی و محبّتی‌نین ایشیغیندا، بیزیم جانیمیزدا کؤک سالیب و دوغولارکن دوداق‌لاریمیزدا چیچک‌لَنیب، لایلالارلا، نازلامالارلا، بوی آتیب و عؤمروموز اوزونو بئینیمیزین، اوره‌ییمزین، ایش‌لریمیزین، آرزو و ایستک‌لریمیزین ترجمانی اولوب. دئمک بئشیک باشیندان – قبر داشیناجان دویغو و دوشونجه‌لریمیزین بوتون چالارلارینی قلبیمیزین ان درین قات‌لاریندا گیزلنن احتراص‌لاریمیزی، هیجان و اضطراب‌لاریمیزی تجسم و افاده ائدیر. آغی‌لارلا، اوخشامالار بیزی سون منزله تاپشیریر.
آکادئمیک میرزه ابراهیم یازیر: »هر خالقین آنا دیلی، اونون ملی وارلیغینین، معنوی عالمی‌نین افاده‌سی‌دیر. بئلهلیکله هر دیل بیر خالقین، ملتین وارلیغینی بیلدیرن، قورویان ان مهم عامل‌لردن بیری‌دیر. «
هر بیر خالقین، ملتین آنجاق بیر آنا دیلی واردیر. همین دیل، او خالقین و ملتین عمومی‌دیلی اولدوغو اوچون، او دیله عموم خالق دیلی دئییرلر. مثال اوچون بیزیم آنا دیلمیز، عموم خالق دیلیمیز آذربایجان تورکجه‌سی‌دیر. بو دیل، آذربایجان خالقی‌نین معنوی واری و کیملییی‌دیر. عموم خالق دیلی ایکی مهم قولا آیریلیر: دانیشیق دیلی و ادبی دیل. ادبی دیل عموم خالق دیلی‌نین ان یوکسک فورماسی‌دیر. داها دوغروسو ادبی معیارلارین، اوسلوب‌لارین واسطه‌سی ایله فکرین دقیق، آیدین، سرراست و آنلاشیلان شکیلده افاده اولماسینا ایمکان یارادیر.
ادبی دیل، عموم خالق دیلینده، سئچمه، عوض ائتمه، آلینما، ایتیرمه، معیارلاشما عملیّات‌لاری نتیجه‌سینده اوسلوب‌لار سیستمینه دوشور. بو عملیّات‌لار اجتماعی ـ مدنی دَییشیک‌لرله سیخ باغلی‌دیر. آنجاق هر بیر اوسلوب، دیلین ملی خصوصیّت‌لری اساسیندا قورولور، تکمیل‌لَشیر. آذربایجان تورکجه‌سی انکشاف ائتمیش دیل‌لر سیراسیندادیر. اونون دا یوکسک کیفیّته مالک اولان ادبی دیلی واردیر.
دونیا خالق‌لاری ادبی دیل‌لر واسطه‌سی ایله بیر- بیرلری ایله ادبی، مدنی، اجتماعی علاقه ساخلاییر و فکر مبادله‌سینه گیریشیرلر. بو مبادله‌لرده عالم‌لر، یازیچی‌لار، مطبوعات ایشچی‌لری و معلم‌لرین و… بؤیوک رولو اولور. بو ساحه‌ده هئچ کیم خالق دیلی ایله یازیچی و شاعرلر قد‌ر باغلی اولمور. چونکی بدیعی سؤز صنعتی‌نین اساسی سؤز اوسته قورولور. سؤز اونلارین هم افاده آلتی، هم ده اثرلری‌نین جوهری، مایاسیدیر. اونلار سؤزه سویوق قانلی مناسبت بسله‌یه بیلمیرلر. سؤز شاعر – یازیچی اوچون، دیری و جانلی بیر وارلیق‌دیر. اونلار اوچون سؤز چوخ معنالی، چوخ یؤنلودور. اونلار سؤزو بیلیر، دویور، لمس ائدیر، سؤزون رنگینی، عطرینی، چکی‌سینی سئزه بیلیرلر و سؤز یارادیجیلیغیندا بو قابلیّت‌دن اولدوقجا یئرلی-یئرینده فایدالانماغی باجارا بیلیرلر.
پروفسور توفیق حاجی‌چوخ گؤز‌ل دئییر: »او (سؤز اوستاسی)، سؤز ماتریالینی یونور، جیلالاییر، صنعت فاکتینا چئویریر. اونو اوسلوبی داورانیش اوچون چئویک‌لَشدیریر، حساس‌لاشدیریر. یازیچی – شاعر بو استقامتینده یارادیجیلیق فعالیّتی‌نی موافق بدیعی ـ اوسلوبی ایشله برابر ان چوخ ادبی دیلین خیرینه یؤنه‌لیر… «.
دنیانین بؤیوک یازیچیسی ماکسیم گورکی‌نین افاده‌سی ایله دئسک: »ادبیاتین اساس ماتریالی سؤزدور. بیزیم بوتون تأثیرات‌لاریمیزی، دویغولاریمیزی، فکرلریمیزی فورمایا سالان سؤزدور«.
دئمه‌لی: »یازیچی‌نین ان عالی مقصدی سؤزله حیاتا کئچیر، بدیعی اثرین ان یوکسک مطلبی، علوی فکرلری سؤزله افاده اولونور. «
یازیچی‌لار، شاعرلر و هر‌هانسی بیر فکر آدامی، قلم صاحبی یوخاریداکی کیفیّت‌لری یییه‌لنمک اوچون اؤز نطق مدنیّتی‌نی انکشاف ائتدیرمه‌لی‌دیر. بونون اوچون، او دیلی دریندن، هر طرفلی اؤیرنمه‌لی و سؤزون سیرلر خزینه‌سینه یول تاپمالیدیر. چونکی دیلین داخلی قانونلارینی، اونون سؤز قورولوشو، سؤز بیرلشمه‌لری و جمله قورولوش‌لارینین سجیّه‌لرینی اؤیرنیب، منیمسه‌مه‌دن، او دیلین گوز‌ل‌لی‌یینه، افاده‌لی‌لی‌یینه یییه‌لنمک امکان‌سیز‌دیر. هر کیم بو کیفیّت‌لری اؤیرنیر و اونلاری منیمسه‌ییرسه، او آدام یوکسک نطق مدنیّتینه صاحب اولا بیلیر.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۸ آذر ۱۴۰۲ ساعت ۹:۰۶ ق.ظ
