دده قورقود ائپوسو پست مدرنیست رومان دوشونجه‌سینده
یگانه اسماعیلووا
آنادیلیمیز: اولماقلا ایکی قولا (ایچ اوغوز و دیش اوغوز) آیریلان ۲۴ طایفادان عبارت قالین اوغوز ائلی داخلی نظاملانما میکانیزمینه مالکدیر. »جاسوس« مسئله‌سی بیر ایدئیا کیمی بو میکانیزمده آرتیق پوزولما عمله گلمه‌سینی اشاره‌له‌ییر.
گؤروندویو کیمی، رومانین سوژئت اساسیندا دوران »جاسوس« مسئله‌سی نه قدر کومیک پلاندا تصویر اولونسا دا، اونون آلتیندا چوخ جدی پروبلملر دورور. پروفسور ت.حاجیئوین یازدیغی کیمی، »اوغوزو تاریخاً سولدوران محض جاسوس اولوب. آسیادا چین جاسوسلوغو تورکو ایچریدن پالیدی قورد یئین کیمی اریدیر، غربده همین اوصوللا آوروپا اوغوزلا قیپچاغی بیر-بیرینه قیردیریب.
بو گون ده اوغوزون نوه‌لرینی جاسوس بیر-بیرینه قیردیریب ضعیف سالیر« (۱۴، ۱۰). دئمک،»جاسوس« مسئله‌سی ائپوسدا اولدوغو کیمی، روماندا دا میللی موجودلوغون اساسی اولان دولتچیلی‌یین سوتونلاری ایله باغلی‌دیر. بو باخیمدان، ک.عبدولله‌نین علمی و بدیعی یارادیجیلیغیندا »جاسوس« موضوع‌سونا دؤنه-دؤنه قاییدیلماسی‌نین سببلری اوزرینه، فیکیرلشیریک کی، پروفسور ق.نامازووون آشاغیداکی فیکری آیدین ایشیق سالیر. او یازیر: »قدیم تورک خالقلاری، ائلجه ده آذربایجان خالقی اؤز تورپاقلاریندا یارانان دولتلرین قوروجولوغو حاقیندا مین ایللردن بری یاشانان داستانلارین اؤیره‌نیلمه‌سی پروبلمی هم تاریخه یئنی‌دن دؤنوش، هم ده سویکؤکوموزه قاییدیش باخیمیندان خصوصی اهمیت کسب ائدیر (۱۵، ۴۱).۳۴
»یاریمچیق الیازما« تحلیل اوچون هم گئنیش ماتریال، هم ده چوخسایلی استناد (چیخیش) نقطه‌لری وئریر. یعنی رومانی ان مختلف جهتلردن گئنیش (ائنینه-اوزونونا) تحلیل ائتمک مومکوندور. بیزیم بوراداکی امکانلاریمیز حجمجه محدود اولدوغو اوچون »دده قورقود«موتیولرینین روماندا بدیعی‌لشمه، افاده‌لنمه پلانینا دقت یئتیرمه‌یی مقصده اویغون (اساس) حساب ائدیریک.
ایلک نوبه‌ده؟ اوبرازلار دقتی چکیر. ائپوسداکی باییندیر خان روماندا دا اؤز ائپیک عظمتینی ساخلامیشدیر. هله بیز دئیردیک کی، ک.عبدولله‌نین باییندیر خانی ائپوسداکی پروتوتیپیندن داها عظمتلی‌دیر. دیگر طرفدن، بو اوبرازین ائپوسدا سوژئت فعاللیغی یوخدور. حادثه‌لره چوخ آز مداخله ائدیر. روماندا ایسه سوژئتده‌کی حادثه‌لری بیری-بیری ایله بیرلشدیرن فیقوردور. اثرده او، دقت مرکزیندن هئچ واخت چکیلمیر: بیز اونو رومانین پوئتیک مکانیندا اولدن آخیرا کیمی گؤروروک.
سالور قازان ائپوسداکی اوبرازیندان تامامیله فرقلی‌دیر. پروفسور ت.حاجیئوین یازدیغی کیمی، »الینده کافرلر تیر-تیر اسن قازان خان آروادی بورلانین یانیندا زاغ-زاغ اسیر. کافرلر الینده اری‌نین ناموسونو قوروماق اوچون اوغلونون دوغرانماسینا راضی اولان بورلا خاتون ایندی قازان خانی بوغازجایا قیسقانیر« (۱۴، ۱۱).
روماندا سالور قازان داستانداکی ائپیک جیزگی‌لریندن فرقلی اولاراق رئال حسّ‌لرله یاشایان، ووروشان، مبارزه آپاران، منصب قازانماق ایسته‌ین، اؤزوندن گوجلولره پاخیللیق ائدن، سیاسی اینتریقالارا قوشولان بیر انسان کیمی تصویر ائدیلمیشدیر. اونونلا بیر چوخ اوغوز ایگیدلری آراسیندا چوخ جدّی کونفلیکت واردیر. داییسی آلپ آروزلا دوشمندیر. آلپ آروز باییندیر خانین قیزی بورلا خاتونو اؤز اوغلو باساتا آلیب، اونو قالین اوغوزا بی‌لربیی ائتمک ایسته‌ییرمیش. لاکن تپه‌گؤزو اؤلدوروب اوغوز ائلینی فلاکتدن قورتاران باسات نه قدر ایگید اولسا دا، باییندیر خان شیر آناسی قوغان آسلانلا اونسیت ساخلایان بیریسینه قیزینی وئرمیر. سالور قازانا وئریر. بو دا کونفلیکت یارادیر.
اثرده بکیل ایگید، مرد، و صداقتلی انسان کیمی تصویر اولونموشدور. مدریک باییندیر خان اونون بو صداقتینی یوکسک قیمتلندیریر. لاکن سالور قازان دیش اوغوزدان-آلپ آروزون تیره‌سیندن اولان بو بیی سئومیر. چونکی بکیل ماهر اووچودور. قالین اوغوزدا هئچ بیر ایگید اونون کیمی اوخ آتا بیلمیر. او، آتین اوستونده گئده-گئده اوخو ائله آتیر کی، جیرانین آیاغینی اونون قولاغینا تیکیر. سالور قازان اونون قدر ماهر اووچو اولمادیغی اوچون بو خیرخواه و ساده قلبلی انسانی کوسدورور. بکیل: »آت ایشله‌مه‌سه، ار اؤیونمز، بو هنر سنین یوخ، آتین‌دیر« -دئییب اونو تحقیر ائدیر. بئیرک ده قازانی دستکله‌ییر. بو دا ایچ اوغوزلا دیش اوغوز آراسیندا مناقشه‌نی داها دا درینلشدیریر.سالور قازان آلپ آروزدان زهله‌سی گئدن، اونا دوشمن گؤزو ایله باخان آروادی بورلانین سؤزونه باخیب، دیش اوغوزو یاغمالامایا چاغیرمیر. حالبوکی یاغمالامادا اوغوز ائلی‌نین هر ایکی قولو اشتراک ائتمه‌لی ایدی. بو دا چوخ گوجلو دوشمنچیلیک یارادیر.
روماندا بورلا خاتونلا آلپ آروزون دوشمنچیلیی‌نین سببی ماراقلی‌دیر. واختیله باسات تپه‌گؤزو اؤلدورنده بوتون اوغوز قیزلاری کیمی بورلا خاتون دا باساتا عاشیق اولموشدو. لاکن آتاسی اونو باساتا وئرمیر. باسات الیندن چیخدیغی اوچون ایندی اونا و آتاسینا نفرت ائدیر. اونون اساس متفیقی بئیرکدیر. هر ایکیسی ائولی اولماغینا باخمایاراق، بورلا و بئیرک گیزلینده گؤروشوب سئویشیرلر.
بکیل‌له، آلپ آروزلا دوشمن اولان بئیرک روماندا ان منفی کیفیتلره مالک اوبراز کیمی تصویر اولونموشدور. اوغوزدا بوتون ایگیدلر باش کسیب قان تؤکندن سونرا آد آلسالار دا، او، قوش اوره‌کلی – قورخاق اولدوغو اوچون یالاندان ایگیدلیک صحنه‌سی قورور. اؤز یولداشلارینی قولدور آدی ایله تاجرلرین اوستونه یوللاییر، سونرا گیزلندیی یئردن چیخیب، شرطلشدیکلری کیمی اونلاری قووور. اؤز دوستلاریندان بیری‌نین ده باشینی نامردجه‌سینه کسیر.
بکیل‌له مناقشه‌سی‌نین سببی اونون آروادی‌دیر. بکیلین آروادی جاوانکن آلپ رستم‌له سئویشیرمیش، بئیرک ده اونو ایسته‌ییرمیش. لاکن قیز بکیله قسمت اولور. بئیرک اونون آروادیندان ال چکمیر. هر وجهله بو قادینلا گؤروشوب اَیلنمک ایسته‌ییر. بکیل بونو بیلدیی اوچون اونلار بیری-بیرلرینه نفرت ائدیرلر.
قالین اوغوز ائلی تپه‌گؤزون اوستونه ووروشماغا گئدنده او، ووروشدا اؤلمه‌مک اوچون اؤزونون اوغورلانماسی صحنه‌سینی دوزلدیر. بایبورد قالاسیندا اون آلتی ایل اَیله‌نیب، سونرا ایگید آدی آلتیندا اوغوزا قاییدیر.
بس، ک.عبدولله اونو ادبی تنقیدین هدفینه توش گتیرن بو مقاملاری هارادان گؤتورموشدور؟ بو سوالین جاوابی »کتابی-دده قورقود«موتیولرینین »یاریمچیق الیازما« رومانیندا بدیعی‌لشمه اصولونو و میکانیزملرینی اؤیرنمک باخیمیندان خصوصی اهمیت کسب ائدیر. مسئله بوراسیندادیر کی، مؤلف بو مقاملارین بیر چوخونو محض »دده قورقود« ائپوسونون اؤزوندن گؤتورموشدور. بوتون بونلارین اکثریتینی ک.عبدولله‌یا متن دیکته ائتمیشدیر. بس مؤلف بونلاری هانسی اصوللا و نه‌یه اساسلانیب تاپیر؟»کتابی-دده قورقود« داستانی‌نین ایکی پلاندان – افاده و ماهیت پلانلاریندان عبارت سیستم کیمی تصور ائدن ک.عبدولله قویدوغوموز سوالا »گیزلی دده قورقود« اثرینده اؤزو بئله جاواب وئریر: »داستان بو ایکی پلانین عضوی شکیلده بیرلشمه‌سیندن عبارتدیر. ماهیت پلانینا نفوذ ائتمه‌دن افاده پلانینی آراشدیرماق بیرطرفلی، بسیط و اوزدن گئدن نتیجه‌لره گتیریب چیخاریر. عکسینه، ماهیت پلانیندا »گیزلنمیش« سببلرین، موتیولرین آچیلماسی افاده پلانی‌نین دا منطقسیزلیکلرینی آنلاماغا کؤمک ائدیر. شبهه‌سیز کی، بو گیزلینده قالمیش موتیولر اوزده اولان سوژئت خطی‌نین، هر هانسی بیر مقامین بوتؤو و دریندن قاورانیلماسینا بؤیوک کؤمکدیر. بو سببلر، باشقا سؤزله دئسک، بو موتیولر نه شکیلده اؤزونو گؤستریر؟آردی وار
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۰۷ مرداد ۱۴۰۲ ساعت ۱۰:۵۵ ق.ظ
