دده قورقود ائپوسو پست مدرنیست رومان دوشونجه‌سینده
یگانه اسماعیلووا
آنادیلیمیز: او، سو آلتینا – گؤرونمه‌ین عالمه محض آیسبرگین گؤرونن حیصه‌سینده‌کی اشاره‌لری یؤنلنمه – اوریئنتاسییا نقطه‌لری کیمی قبول ائتمکله ائنه بیلیر. بو خصوصی قابلیت و باجاریق طلب ائدیر. ک.عبدولله بونا اؤزونو ایللرله حاضرلاییب. اونون علمی یارادیجیلیغی، بیر نوع، بو حاضرلیغا خدمت ائتمیشدیر. بو جهتدن اونون ۱۹۷۹جو ایلده چاپ اولونموش »کتابی-دده قورقود« داستانلاری‌نین دیلی و میفولوژی تفککورو» آدلانان مقاله‌سی ایله ۲۰۰۴جو ایلده چاپ اولونموش »یاریمچیق الیازما« رومانی آراسیندا ۲۵ ایللیک زامان مسافه‌سی وار. آنجاق رومانین ادبی محیطی چاش-باش قویان مضمونونون »تخنولوگییاسی« محض بو مقاله‌ده وار. مؤلف مقاله‌ده داستانین اوخوجونو حیران قویان دیل گؤزللیی‌نین میفولوژی گؤروشلرله باغلی اولدوغونو، داها دوغروسو، دیلین فونکسیونال فورموللاری‌نین میفین فونکسیونال منطقینه تابع اولدوغونو، یاخود اونونلا معینلشدیینی گؤسترمیشدیر.
مؤلف بو مقاله ایله »یاریمچیق الیازما« آراسینداکی عصرین دؤردده بیرینی احاطه ائدن زامانین »بیر آنینی« دا اولسون بوش قویمامیشدیر. ک.عبدولله، اونون اثرلری‌نین نشر خرونولوگییاسینا اساسلانساق، ۱۹۸۰جی ایلده ائپوسون شعرلری‌نین، ۱۹۸۱-جی ایلده ایسه نثر تحکیه‌سی‌نین اؤزونه‌مخصوص خصوصیتلرینه دایر مقاله چاپ ائتدیرمیشدیر . مؤلفین ۱۹۸۳جو ایلده چاپ اولونموش مقاله‌سینده ایسه »کتابی-دده قورقود» داستانلاری‌نین آذربایجان میفولوگییاسینین سیستئملی تدقیقی اوچون منبع اولاراق رولو اساسلاندیریلمیشدیر.عبدولله اوچون ائپوسون متن‌آلتی »سیرّلر« دنیاسینا گئدن یول داستانین دیلیندن باشلانیر. بو باخیمدان، اونون نوبتی ایلده چاپ اولونموش مقاله‌سی تدقیقاتچی و ائپیک دیل پروبلمی‌نین نظری-متدولوژی اساسلارینا حصر اولونموشدور. بو علمی مقاله‌نی ایندی اوخویارکن اونون مؤلفی عالیم ک.عبدولله‌نین اوبرازی آلتیندا یازیچی ک.عبدولله‌نین دا کونتورلارینی آیدین شکیلده سئزمک اولور . عینی مسئله عالیمین ۱۹۸۵جی ایلده چاپ اولونموش»مؤلف – اثر – اوخوجو« کتابیندا گئنیش شکیلده شرح اولونموشدور. ۱۹۸۶جی ایلده ک.عبدولله‌نین ادبیات‌شناسلیغیمیزدا تمامیله یئنی و اوریژینال اولان »بئیره‌یین طالعی« آدلی اثری چاپ اولونور. بو، هم علمی، هم بدیعی اثر ایدی. بئله حساب ائدیریک کی، مؤلفین »دده قورقود« موتیولری اوستونده علمی یارادیجیلیقدان بدیعی یارادیجیلیغا کئچیدی‌نین اساسلاری بو مقاله‌دن باشلانیر. بو اوسلوب اونون ۱۹۸۹جو ایلده چاپ اولونموش»دؤنوک پئیغمبر« اثرینده ده داوام ائتدیریلیر. ۱۹۹۱جی ایلده بو تیپلی یازیلاری اؤزونده بیرلشدیرن »گیزلی دده قورقود« آدلی کتابی نشر اولونور. ک.عبدولله بورادا اؤزونون علمی تدقیقات متدونون اساسلارینی دا شرح ائتمیشدیر. همین متدو او، اصلینده، اؤز بدیعی یارادیجیلیغیندا دا داوم ائتدیره‌جکدی. بو جهتدن، مؤلفین اساس تئزیسی اوندان عبارتدیر کی، »بیر طرفدن داستانین اوزده اولان افاده پلانی وار کی، بورادا چوخ مسئله قارانلیق گؤرونه بیلر… دیگر طرفدن، اوزده‌کی افاده پلانیندان باشقا داستانین درین، گؤزه گؤرونمه‌ین ماهیت پلانی واردیر. محض ماهیت پلانیندا افاده پلانیندا اؤزونو گؤسترن غریبه‌لیکلر و منطقسیزلیکلر دومان کیمی داغیلیر، هر شئی اؤز دقیق و طبیعی حالینی آلیر، بیر نوع، منطقسیزلیکلرین منطقی اساس گؤرونمه‌یه باشلاییر« . دوققوز ایل سونرا بو کتابین آردی نشر اولونور. ک.عبدولله »سیرّ ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲«آدلی یئنی کتابیندا داستانین اوزده اولان افاده پلانینداکی قارانلیق و منطقسیز تاثیر باغیشلایان مقاملارین منطقینی آیدینلاشدیرماق اوچون متنین درینلیکلرینه – آلتدا، ک.عبدولله‌نین اوبرازلی افاده ائتدیی کیمی گیزلینده اولان ماهیت پلانینا ائنیر .داها سونرا مؤلف »دده قورقود« موتیولری اوزرینده علمی-بدیعی آختاریشلارینی »کفایت« حساب ائدیر: »جاسوس« پیئسی و»یاریمچیق الیازما« رومانلاری میدانا گلیر .
پیئس و رومانین سوژئت و موضوع کونسئپسییاسی عینی‌دیر. بونلار بیری-بیری‌نین درام و رومان واریانتلاریدیر. آنجاق بو اثرلر آراسینداکی فرق، ساده‌جه، عینی سوژئتین دراماتیک و ائپیک اوسلوبلاردا بدیعی‌لشدیریلمه‌سینده دئییل. مؤلفین یازیچی اوستالیغی اوندادیر کی، »دده قورقود« موتیولری اوستونده محض عینی موضوع، مضمون و سوژئته مالک اولان بو اثرلر فرقلی بدیعی تصورات یاراتماقلا، سؤزون حقیقی معناسیندا، مختلف بدیعی عالملردیر. (»جاسوس« پیئسی کومدییا ژانریندادیر و »دده قورقود« موتیولری‌نین درام یوزوموندان دانیشیلارکن بو اثره توخونولاجاق).
»یاریمچیق الیازما« رومانی، بیر نوع، باشدان-آیاغا تضادلار و معین معنادا غریبه‌لیکلر اوزرینده قورولموشدور. مثلا بو رومان کفایت قدر ایری حجمه مالکدیر: ۲۸۸ صحیفه . لاکن بو قدر ایری حجملی رومانین جمعی بیر نئچه جمله‌یه سیغان مضمونو وار: اوغوز ائلی‌نین باشچیسی باییندیر خان خبر آلیر کی، اوغوزدا جاسوس وار ایمیش. سالور قازان اونو توتدوروب، سونرا دا اوغوز بی‌لری‌نین هامیسی‌نین راضیلیغی و اشتراکی ایله زنداندان بوراخیب، اوغوزدان گئتمه‌یینه شرایط یارادیب. باییندیر خان قورقودون کاتیبلیی ایله بیر نئچه گونلویه استنطاق قوردورور و رومانین بوتؤو مضمونو بیری-بیرینی تکرارلایان استنطاق سوژئتلریندن عبارتدیر. معلوم اولور کی، جاسوسون آناسی بوغازجا فاطما بیر-بیر اوغوز بی‌لرینه یاخینلاشیب، هر بیر بی‌یه آیریلیقدا گنجلیینی، اونونلا سئویشدیی آنلاری خاطرلاداراق دئییب کی، بو اوشاق سندن‌دیر. بئله‌لیکله، اوغوز بی‌لری‌نین هر بیری ائله گومان ائدیب کی، جاسوس اونون اوغلودور. اونا گؤره ده بیلر بیری-بیریندن گیزلین جاسوسون زنداندان بوراخیلماسیندا همرأی اولوبلار.
بو چوخ ساده و قیسا مضمون معنا اعتباریله چوخ مرکب و نهنگ مناسبتلر سیستمینی احاطه ائدیر. ک.عبدولله‌نین اوستالیغی اوندادیر کی، بورادا تضادلی مقاملاری بیری-بیرینه عضوی شکیلده قوووشدوروب. سوژئتین ساده‌لیی مضمونون معنا قلوباللیغی ایله قوووشاراق کومپوزیسییا مرکبلیی یارادیب. داها بیر ایری تضاد روماندا کومیکلیکله جدّی‌لیین سون درجه اوریژینال شکیلده بیرلشدیریلمه‌سی‌دیر. سوژئت ظاهراً کومیکدیر. بوغازجا فاطما اوغوز بی‌لرینی بارماغینا دولاییر. لاکن بو کومیزمین آلتیندا جدّی بیر فاجعه گؤرونور: اوغوز ائلی‌نین بیرلیی، ایچ اوغوزلا دیش اوغوزون وحدتی چات وئریب، پارچالانما، قارداش قیرغینی سرعتله یاخینلاشیب. بو اساس مسئله دده قورقودون اؤز-اؤزو ایله داخلی دیالوقوندا بئله افاده اولونور: »باییندیر خان بونلاری سؤیله‌ییب یوم وئردی، سوسدو. من دخی سوسدوم. بلی، بو ایمیش خانین اصل اؤیرنمک ایسته‌دیی مطلب. کیم اوغوز ایچینده نیی دیلر؟! اوغوزون یاراسی هاردادیر؟ آرتیق اوزون زاماندان بری ایکی‌یه بؤلونموش قالین اوغوزون سؤزده‌کی بیرلیی بو گون نییه توک قدر نازیک اولدو؟ سوچلو کیمدی؟«
ائپوسدا اوغوزلارین ایکی قولا آیریلماسی تاریخی گئرچکلیکله باغلی‌دیر. پروفسور ائ.عزیزوو یازیر کی، اوغوزلارین تاریخاً بوز اوک و اوچ اوک آدلی ایکی اساس قولا آیریلماسی و »کتابی-دده قورقود«دا بونون عینی‌له اؤز ایزینی ساخلاماسی اوغوز اتنونیمی‌نین ایلکین معناسی‌نین؟ دوغرودان دا »ایکی قبیله (طایفا)« معناسینا اویغون گلمه‌سینی تاریخی باخیمدان تصدیق ائدیر. تاریخده معلوم اولان اییرمی دؤرد اوغوز طایفاسی اوغوزلارین همین بوز اوک و اوچ اوک قوللاری‌نین تؤرمه‌لریدیر. بوز اوک و اوچ اوک آدلارینداکی اوک سؤزو ده »طایفا« معناسینی بیلدیریر (۱۳، ۲۵۲-۲۵۳).
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۰۲ مرداد ۱۴۰۲ ساعت ۸:۲۷ ق.ظ
