دده قورقودون دستانلاری حاقیندا
کوچوره ن:اکبرسعادت
آنا دیلیمیز:دده قورقودون دستانلاردا ایشیراکى اونون دستانلارین مولیفى اولمادیغینى آیدینلادیر. لاکین عئین حالدا بئله بیر سورغویا سبب اولورکى، سوروشولسون دده‌قورقود دستانلارى نئجه و کیملرین طرفیندن یارانیب وهانسى تاریخده یازیا آلینیبدیر؟
بو مطلب ده، دده قورقود دستانلارى باره‌ده اولان مسأله‌لر کیمى جور به‌جور نظر وئرمگه سبب اولوب. بعضى آراشدیریجیلار چالیشمیشلارکیتابین یارانماسى۱۴ و یازیا آلینماسى باره‌ده قطعى یا حدسى بیر تاریخ الده ائده بیلسینلر.
آکادمیک بارتولد بیر سیرا مولاحیظه‌لرینده اثرین یارانماسینى ??- جو عصرین اوللرینه ( ?¬جى هیجرى عصرینه) باغلاییر. روزى،ایتالیالى شرقشوناس دستانلاردا اولان بعضى ماجرالارى آغ قویونلولارین تاریخى ایله باغلاییر.
دده قورقود دستانلارى کیمى فولکلوریک اثرده دستانلارین تاپیلیش ویارانیشى بیر مسأله و اونون یازیلیشى و کیتاب شکیلى آلماسى ایکینجى مسأله دیر. باشقا سوزله دئسک، هر فولکلوریک اثرین ایشین باشلانیشیندا بیر سویله‌ینى و قوشانى دا اولموش اولسا، تاپیلیش و یارانیشدان سونرا مودّتلر و بلکه‌ده اوزون عصیرلر سینه‌دن سینه‌یه نقل ائدیلیر، جمعیتین‌گلیشمه‌سى ایله بیر سیرا آرتیب اسکیلمه‌لر، بیر چوخ ماجرالارین‌اونودولماسى و یئنى حادیثه‌لرین آرتیریلماسى ایله اوز¬اوزه گلیر و سونرا شاید ده یازى و کیتاب پالتارى گئییر. فولکلوریک اثر نه قدر قدیم اولسا، بودییشیکلر اوندا داها چوخ اوز وئریر.
دده قورقود دستانلارینین یارانماسى و توپلانماسیندا آیرى – آیرى نظریه‌لرسیراسیندا اولا بیلسین کى م.ح.طهماسیبین نظرى داها عئینی ساییلا بیلر. بورادا اونون نظرینین خولاصه‌سینى گتیریریک: «اثرین یارانماسى و یازیا آلینماسى باره‌ده جور به جورنظریه‌لر دئییلیبدیر.بیزیم عقیده‌میزجه بو دستانلار ? ۸- ۷? جى میلادى عصیرده افسانه‌لر وتاریخى روایتلر چرچیوه‌سینده یارانماغا باشلامیشدیر. سونرا اوزون بیردووراندا تاریخى حادیثه‌لردن روایتلره، روایتلردن افسانه‌لره، افسانه‌لردن ناغیللارا و دستانلارا چئوریلمیش و بئله‌لیکله گلیشمه جهتدن‌کامیل‌لشه‌رک، ??¬??¬۱۱۱۰جى میلادى قرنده آذربایجاندا کئچن حادیثه‌لریله سس-سسه وئریب، کیتابى یازیا آلانین الیله دییشیلیب و بوگون بیزیم الیمیزه گلیب چاتان بیچیمه دوشموشدور.
دده قورقود دستانلارینین یازیلما تاریخى ??¬جو۱۳ میلادى عصیردن بو طرفه دیر.دده قورقود کیتابى بیر موقدیمه و اون ایکى بویدان (حماسى دستاندان)تشکیل اولوبدور. موقدیمه ده دده قورقودون افسانه‌وى سیماسیندان‌جیزگیلر وئرمکله، خالق آراسیندا اونون آدیله ایلگیلى بیر سیرا حکمتلى سوزلردن نقل ائدیلمیشدیر.
اون ایکى دستانین هربیرینده بیر ایگیدین قهرمانلیقلاریندان دانیشیلیر ودستان همین ایگیدین آدیله عونوانلانیر. دستانلار بیر سیرا صحنه‌لرین بنزرلیگى و اوسلوب باخیمیندان بیر – بیریله ایلگیلى اولدوقلارى حالدا،هر دستان اوزو اوچون آیریجا بیر اثر کیمى گورونور. اون ایکى دستاندان،سککیز دستانى عاشیقانه و ایکى دستانین اساطیرى گورونوشو واردیر.
دده قورقود دستانلاریندا تصویر ائدیلن توپلوم، یارى کوچرى و آتاسالارجامیعه‌دیر. جامیعه‌نین احتیاجلارى حئیواندارلیقدان و قوشون کشلیکلردن اله گلن غنیمتلردن دوغرولور. ساواشلار عوموماً آیرى – آیرى بولگه‌لر و یا قووملار آراسیندا اوز وئریر.
بو ساواشلارین بیر چوخو تورکلرین ایسلامى قبول ائتدیکلریندن »سامى دینلى کافرلر« ایله باش وئریر. جامیعه‌ده صنعتگرلر و پیشه‌ورلردن علاوه، سوداگرلر و تاجیرلر ده آرادادیرلار. اونلارعشیره‌نین ماتاحینى اوزاق اولکه‌لره – ایستانبولا، ترابوزانا آپاریر و اورادان‌لازیم اولاسى سیلاحلارى گتیریرلر، ساواش آلتلرى آراسیندا اوخ، کامان،عمود، قالخان، نئیزه و شمشیر هر اسلحه‌دن چوخ قیمتلى و اهمیتلیدیر.
شیکارین جمعیتده بویوک رونقى وار. لاکین، اوندان یاشاییشى اوده‌مکدن داها چوخ، تفرح، خوش کئچیرمه و هونر گوسترمه اوچون فایدالانیرلار.
اهلى دورد آیاقلیلاردان اوکوز، قویون، دوه جمعیتین ایقتیصادى دورومونا یاردیم گوستردیکلرى و آتین ووروش مئیدانلاریندا، قوودو قاچدیدا وشیکاردا اهمیتلى اولدوغوندان بویوک حورمته لاییقدیر.
بو احتیرام اورایاجاقدیر کى، دستانلاردا اینسانلارین خوصوصیتلرى حئیوانلارین خوصوصیتلرینه اوخشادیلیر. آنا محبت اوزوندن اوشاغینا،»قویونوم اوغول«دئییر و اوغول آنانین آه – ناله‌سینى دوه ناله‌سیله اولچور. بامسى بئیرک دستانیندا ایگیت آتینى بو سوزلرله اویور: »آت دئمزم سنه قارداش‌دئیرم، قارداشیمدان یئى! باشیما ایش گلدى، یولداش دئیرم یولداشیمدان یئى!«
دده قورقود دستانلاریندا خانلار، بیگلر و آدلیم قهرمانلار عایله‌لرینده گوونلى اولدوغو حالدا، هر آدامین (ایگیدین) ایجتیماعى دورومو اونون ایگیتلیک، جانبازلیق و باشى اوجالیغى ایله تعیین ائدیلیر. قورخاقلاردان،چکینگنلردن و موخنثلردن هر یئرده نیفرت ایله آد چکیلیر. هر قهرمانین آدى – سانى و ایجتیماعى دورومو اونون قوچاقلیغى و قورخمازلیغى ایله ایلگیلیدیر و اساساً یئنی یئتمه‌لر و جوانلارا دویوش سیرالاریندا ایگیتلیک‌گوسترمه‌یینجه آد قویولمور.البته بونلار اصلینده و جامیعه‌نین قورولوشونا اویغون، عوموماً خانزاده‌لر و بیگزاده‌لر باره‌سینده صیدق ائدیر و آشاغى صینیفلرین اوز لیاقت و قوچاقلیقلارینى گوسترمکده لازیمى ایمکان وئریلمیر.
بونونلا بئله، دستانلارین بیرینده »سالور قازانین ائوىنین یغمالانماسى« بویوندا، بیر عادى خلقین بیرى نین سیماسیندا »قاراجیق چوبانین« ایگیت سیماسیله اوز – اوزه گلیریک. بو داغلارین، داشلارین وچوللرین ایگیت اوغلو، قازانین قویون سورولرى نین چوبانلیق وظیفه‌سینى داشى ییر، و اوقدر توکنمز بیر قودرت و ایگیتلیگه مالیکدیر کى، تک باشینا دوشمنین آلتى یوز آتلیسی نین قاباغیندا دایانیر، ایکى قارداشى شهید اولور،لاکین دوشمنین قره قورخولارى و آلدادیجى وعده‌لرى اونون دوغرولوق ودوزلوک آیناسینى کدرلندیرمیر. او اولومدن چکینمه‌دن هر دفعه اون ایکى باتمان داش تولازلایان سوپنگى ایله دوشمنى دالا اوتوردور. لاکین قازان ائوینى قورتارماغا یوللاناندا قارا چوبانین اونونلا بیرلیکده گئتمه‌سینى شأنینه لاییق سانماییب، اونو بیر ایرى گووده‌لى آغاجا موحکم سرى ییر. آما چوبان زور وئریب آغاجى یئریندن قوپاریر و قازانین دالینجا یولا دوشور.
اوقازانین بو سورغوسونا کى، آغاجى هارا آپاریرسان، دئییر: »سن دوشمنله‌ساواشاندا آجیخاندا، سنه بو آغاجلا یئمک پیشیریرم«. دستانلارا آیرى -آیرى شکیللرده و همیشه پارلاق سیماسى اولان قازان خان، بورادا قاراجیق‌چوبانین چوهره‌سى قارشیسیندا اولدوقجا آوازیمیش نظره گلیر.
دده قورقود دستانلاریندا اولان ائل اوبالار، ایسلامى قبول ائتمیشلر و بیرچوخ شراییطده ایسلامى یایماق »کافرین کلیساسین ییخیب، یئرینه مسجید یاپماق و بان بانلاماق« اونلارین ووروشلارىنین اساس عیلتى کیمى سانیلیر. دویوشلرده اله گلن غنیمتلردن »خانلار خانینا« بئشده بیرچیخیرلار. دستانلاردا کربلا حادیثه‌سینه ایشاره ائدیلمیش و ایسلام موقدس سیمالارى نین آدى یئر به یئر تکرار ائدیلیر. لاکین ایسالاما گوستریلن بوتون بو ایلگى و تعصوبله برابر، ایسلامى سونّتلر اونلارین آراسیندا هله درین یئر آچماییب و اونلارین قوچاقلیقلارى و ماجرا دالینجا اولدوقلارى، مذهبى اینانجدان داها چوخ قؤومى خوصوصیتلردن باش‌آلیب گلیر.
قهرمانلار و اونلارین فرمانى آلتیندا اولانلار هر یئرده توپلوم دوشمنله اوز¬اوزه گلیب، چیخمازلیغا دوشنده صاف سودان »آبدست« آلیرلار، ایکى رکعت ناماز قیلیرلار و آدى گورکلى (موبارک) محمده صلوات گوندریرلر، تا اونون برکتیندن دوشمنه غالیب گلسینلر. لاکین ییغینجاقلاردا وقوناقلیقلاردا آغزى گئن کوپلر اورتایا گلیر و ساچلارى هورولموش گوزل اوزلى قیزلار خینالى اللر و نیگارلى بارماقلارلا قیزیل قدحلرده باده سونورلار. شراب ایچمک گوناه ساییلماقدان علاوه، غم توزونو اورکدن سیلمک اوچون تؤوصیه ائدیلیر.
دستانلاردا، آندلار هرجور مذهبى بویاقدان قیراخدادیر. آند ایچمک لازیم گلنده اونلار موقدّسلردن چوخ، حیاتدا اونلار اوچون فایدالى شئیلره آند ایچیرلر. مثلاً »قیلینجیما دوغرانیم«، »اوخوما سانجیلیم«، »یئر کیمى کرتیله‌یین«، »توپراق کیمى ساورولایین«، »اوغلوم دوغماسین، دوغسا اون دونه وارماسین!«.
بو آندلاردان علاوه دوعا و آلقیشلار دا اؤزونه مخصوص بویاسى وار ومذهبى اورتودن قیراخدادیر. »ساغ واریب اسن گله‌سن!«، »یئرلى قارا داغین ییخیلماسین!«، »گؤرکلى سویون قوروماسین!«، »چالیشاندا قارا پولاد اوزقیلیجین کوتلمه‌سین!«
دستانلاردا قهرمانلار راحاتجاسینا دینلریندن قاییدیرلار. قازانین اوغلو اوروزون دستانیندا، اوروز دده‌سى نین یئرسیز گولوشوندن آجیغى توتور،آتاسینا خیطاباً دئییر: »اگر دئمز اولسان (گولمگى نین سببینى) یئریمدن دورارام، آلا گوز ایگیتلریمى بویوما آلارام، آبخاز ائلینه گئدرم، قیزیل خاچ اال باسارام، شینل گئیمیش کشیشین الینى اوپرم، کافرین قیزین آلارام و بیرداها سنه قاییتمارام«…
دلى دومرول دستانینداکى عزراییلین و آللاهین، ایسلام آللاهى ایله اساسلى فرقى وار. بورادا آللاه بیر عادى اینساندا باش وئرن ضعفلر گوستریر.اویولمکدن و ایطاعتدن خوشلانیر و اولو درگاهینا اگرى باخنلاردان آجیغى گلیر و اونلارین جانینى آلماغا فرمان وئریر. همین حالدا و آللاهین یاردیمى اولمادان بیر اینساندان قورخو و تکجه حیله و موعجوزه ایله اونا غالیب چیخیر.
نوشته شده توسط admin در چهارشنبه, ۱۹ خرداد ۱۳۹۵ ساعت ۴:۴۰ ق.ظ
