تکم‌چی‌لیک مراسیمی آذربایجان دیاریندا
آنادیلیمیز: تکم آغاجدان یونتالمیش آذربایجانین افسانوی کوکلالاریندان (عروسک) بیریدیر کی بایراما بیر نئچه گون قالان تکه اویناتما دبی، آدیلا اوینادیرلار.
بو مراسیمده تکه بایرامین گلیب چاتماسینین موشتولوغون ائل-اوبایا وئریر.تکم‌چی‌لر آرا-سیرا کندلرده بایراما اوچ-دؤرد گون قالان دوزلتدیکلری تکه‌نی گؤتوروب قاپی-قاپی گزه‌رک شعیر اوخویا-اوخویا ائولردن بایرام پایی دیله‌یرلر.تکم اویناتماق حایات ایشیقلانماسینین موشتولوغون وئریر.
اسطوره باخیمیندان
قار بوران یئر گؤیو بوروموشدو. شاختا کولک کیمسه‌یه آمان وئرمیردی. داغلیق بؤلگه‌لرین قورخونج فصلی و قیشی ایدی.افسانه‌لرده بئله گلیب کی، ایل‌لرین بیرینده قاری‌ننه گونشی اسارته آلیر، گونش یئر اوزونه ایشیق ساچا بیلمیر و یئر قیزیشمیر.شاختا ایلاهه‌سی قاری‌ننه، ساچ‌لارینی تامام گؤیلره ساریر و ساچ‌لارینی سیلکه‌له‌دیکجه قار یاغدیریر، قارلار قاری‌نین آغ ساچ‌لاریندان تؤکولن توزلار ایدی.قاری دورمادان، دایانمادان آمان وئرمه‌دن یاغدیریردی قاری، آلیردی جانی و آز قالیردی بوتون بیتگی‌لر، حئیوان‌لار قار آلتیندا دونوب اؤلسونلر. آز قالیردی دونیا سونا چاتسین، قیامت قوپسون.داغلیق بؤلگه‌لرین نمادی شاختادیر. بوتون حئیوان‌لار، دره‌لر، گؤیلره و توپراق‌لارا سیغینارلار. هامی قارین نئجه کسیلمه‌سین دوشونور “قاری‌ننه اؤلسه گونش اسارتدن چیخار یئر قیزار”قاری اؤلسه ساچ‌لارینی تیتره‌ده بیلمز قاری ساچ‌لاریندان قار -قارلایانماز، قار یاغماز.کیم؟ نئجه؟
نه‌تَهـر؟ قار تانریجاسین اؤلدوره بیلر؟؟!!گؤی ایلاهه‌سی، گونشین نئجه آزاد ائدیلمه‌سینی دوشونور.قار- بوراندا گزن و شاختادان اؤلمه‌ین تک جانلی “قورد”دیر.گؤی ایلاهه‌سی دئییر: “دونیانی شاختادان قورتاران جانلی تکجه قورد اولاجاق.”
دونیانی قورتارماق اوچون گؤی تانریجاسیندان قوردا تکلیف گلیر.“قاری حددینی آشیب‌دیر قارینی یئییب گونشی آزاد ائتمه‌لی‌سن.”
او گوندن قورد قارینی یئمه‌یه چوخ هوسلی اولور و “قورد قاری یا یئریکله‌ییر” مثلی دوغولور.بئله‌لیکله مئیداندا تکجه بیر “قورد” قالیر بیرده “قاری”.
اونا گؤره قوردجا یاشاماق و قوردلا قیامته قالماق مثل‌لری، دیل‌لرین ازبری اولوب.قارییا یئریکله‌ین قورد، اوجا داغلارین زیروه‌سینه قالخیر و داغلار باشیندا قاری‌ننه‌نی آختاریر. قورد، قارینی تاپیب یئییر و قار کسیلیر گونش اسارتدن قورتولور قیش بیتیر و قورد هامینی فلاکتدن قورتاریر.
تورک دیلینده قورتارماق، همان نجات وئرمک معناسیندادیر.“قورتارماق” و “قوتلو” کلمه‌لری قوردون قورتاریجی عملیندن آلینیب، یارانیب و ایندی ده ایشله‌نیلیر.آمما بو آرادا قاری‌ننه‌نین اؤلوم خبرینی، قیشین بیتمه‌سینی، گونشین آزادلیغینی، بابرامین گلمه‌سینی، کیم؟ نئجه بیلیر؟
قاری‌ننه‌نین الیندن قورتولان گونش هر سحر داغلارین آردیندان چیخیر و هر کیم داغلارا چیخیب اوفوقلارا باخسا اسارتدن آزاد اولموش گونشی گؤروب و آیازین گلمه‌سینی بیله‌جکدیر.گونشی گؤرمه‌یه، داغلارا – تپه‌لره دیرماشان، سویوغا حساس اولان بیریسی اولمالی‌دیر.قیشین بیتمه‌سی، بایرامین گلمه‌سی و گونشین آزادلیق خبرینی ایلک دفعه ساری قیرمیزی توکلو بیر ارکک کئچی وئریر.
تکه‌نین توک‌لری گونش رنگینده‌دیر و یئم یئمه‌یه اوجا داغلارا ایلک دیرماشان اودور. بئله‌لیکله داغلارین آردیندان گونشین دوغماسینی گؤرن ایلک حئیوان تکه اولور و بو خبری اوبایا گتیریر.او گوندن بری هر ایل بایراما قالان تکم‌چی‌لر کندلرده شهرلرده تکم اوینادیب و گونشین آزادلیق خبرین و بایرامین گلمه‌سینی بیزلره ارمغان ائدیرلر.
تکم اویناتما مراسیمی، اینسانین کؤنوللردن چیخماسینی و بوز دؤنه‌مینین بیتمه‌سینی تصویر ائدیر.تاریخچی و اسطوره‌شناس میرعلی سیداوو آچیق آیدین دئییر کی ساری قیزیل‌لی کئچی تورک گ‌لرین اسطوره‌لی باخیشلاریندا گونشین دوغولماسینین سیمگه‌سی‌دیر.کئچی، تورک دیللی خالق‌لارین میفولوژیسینده ناغیل‌لاردا و خالق ایچره یازین بلیرتیسی دیر کی یازی گتیرن، گونشله اونون بلیرتیسی اودلا بیرگه یاد اولونور.
کئچی، یاز و قیشین بلیرتیسی (کوسا) ایله موباریزه آپاریر.آذربایجانلی‌لاردا “کوسا کوسا” مراسیمی بئله بیر موباریزه‌دیر.
علمی و دیلچی‌لیک باخیمیندان
آذربایجانین بؤیوک دیلچی‌سی و بؤیوک تدقیقاتچی‌سی، یازاری سایین ناصر منظوری تئوریک اثرلرینده یازیر کی:
“تکم” و “تکمچی” عنوانیندا ایجرا اولان بؤیوک مراسیم اصلینده “قوچ” و “حمل بورجو”-ندان آلینیب.۱- واخت گئچدیکجه تمل قایناقدان اوزاقلاشیب.۲- اؤنملی ندن، ائودن ائوه دولاندیرماق قوچون شأنینده اولمادیغینا گؤره، قوچون دویوشجو روحون آشاغیلاماماق اوچون اونا بنزر ارکک کئچی قوللانیلیب.
نده‌نی ده حمل بورجو یا تاخیم اولدوزو، قوچ‌دور و اونا حاکیم اولدوز مارس (ساواش ایلاهه‌سی)-دیر.
قوچ و مارس ایلگیسی بیر ارگانیک ایلگی‌دیر، بیر دؤیوشچو و باشچیسی ایلگیسی کیمی.
حمل بورجو:قوچ بورجونون رولو آذربایجان فولکلوروندا و فرهنگینده شاشیردیجی‌دیر.
قوچ بورجونون اؤزللیک‌لرین خاطیرلاداندا گؤروروک کی:۱- اوزو قوچ‌دیر۲- عنصرو اوددیر۳- اونا حاکیم اولان اولدوز مارس (مریخ)دیر۴- رنگی قیرمیزی‌دیر۵- کاردینال‌دیر (ایلین ایلک فصیلی)۶- تک آی دیر، سونوجدا مثبت‌دیر۷- ارکک‌دیر۸- حمل، اسد، قوس بورج‌لاریلا اوچلوک بورج‌لاری قورور.بیرده گؤروروک کی آذربایجان دیل و فرهنگینده، قوچ سؤزوندن تؤرنمیش اوچ کلمه واردیر کی، ارکک‌لر اوچون ایشله‌نیلیر:
قوچ، قوچو، قوچاق (قوچچاق)
و دؤیوشچو اینسان‌لارین مزاری اوسته قویولان قوچ هئیکل‌لری:قوچ هئیکلی
قوچا مراسیم‌لری:قوچا مراسیمی،قوچاقان،تکم
“قوچ” کلمه‌سی، ایگید و باشاراجاقلی گنجلر اوچون ایشله‌نیلر:قوچ ایگید دایی‌سینا چکر!أن اؤنملی آد، آذربایجانین اساطیری
قهرمانینا عاییددیر:قوچ کوراوغلو
قوچاق بیر صیفت اولاراق ایگید و موباریز اینسان‌لارا دئییلیر، أن اؤنملی آد آذربایجانین موباریزی نبی‌یه عاییددیر:
قوچاق نبی:قوچو عنوانی چوخراق قولدور اینسان‌لارا دئییب‌لر (مشدی عیباد اپراسی‌نین معروف کاراکتری):قوچو عسگر
هابئله دده قورقود کیتابیندا دؤردونجو بوی دا قهرمانین (اوروز بی، قازان بی‌یین اوغلو) آتی‌نین آدی “قارا قوچ “دیر کی، بلله‌نیر آذربایجان اساطیرینده قوچون آدینی آت‌لارا دا نیسبت وئریب‌لر.آذربایجانین بؤیوک دیچی‌لرین گتیردیگی علمی ندنلره گؤره قوچون دؤیوشجو روحونو آشاغیلاماماق اوچون و قوچون شأنینده اولمادیغینا گؤره، قوچا بنزر ارکک کئچی بو وظیفه‌نی یئرینه گتیریب و ارکک کئچی قوللانیلیب.
بو مسأله زامان کئچدیکجه تمل قایناقدان اوزاقلاشیب اولا بیلسین ائل ایچره اساطیریمیزده اؤزونه باشقا معنادا یئر آچیب.
تکمچی مراسیمی شوبهه‌سیز قوچ و حمل بورجو ایله ایلگیلی‌دیر.
تکه یا همان ارکک کئچی بو مراسیمه سئویلیر اونو قاپی-قاپی گزدیرن تکمچی هر ایل قوچون یئرینه بایرامین گلیب چاتماسینین مژده‌سین وئریر.
تکمچی مراسیمی نئجه بیر مراسیم‌دیر
“تکم” بیر سؤز و بیر آدلیق (ضمیر)-دن دوزلیب. تکه تورک دیلینده زوربا ارکک کئچی‌یه دئییلیر کی بو ایکیسی‌نین بیرلشمه‌سی (منیم ارکک کئچیم) آنلامیندادیر.تکم آغاجدان یونتالمیش آذربایجانین افسانوی کوکلالاریندان (عروسک) بیریدیر.تکمچی مراسیمی ایلین سون چرشمبه‌لرینین اورتاسیندا ایجرا اولونار. (یئل چرشمبه و توپراق چرشمبه)
نه‌قدر سون چرشمبه‌دن بایراما قدر زامان سورسه بو تکم مراسیمیده داوام ائدر، چونکو تکمچی معاشینی، کوکلا ساتماقلا و کوکلا اویناتماقلا قازانار.تکه‌نین کوکلاسین اوینادان کیشی‌یه تکمچی دییرلر.
تکمچینین گرک سسی یاخشی اولا کی تکه‌نین شعرلرین مراسیمده خوش آوازیلا اوخویا، بئله‌لیکله جماعاتی ائولریندن کوچه‌یه چیخالدا بیله!تکمچی تورکون فرهنگیندن، شعرلریندن، ادبییاتیندان، ناغیل‌لاریندان یاخجی باشی چیخمالی‌دیر
تکمچی بایرام آییندا تکه‌نین کوکلاسین آغاجدان یونوب و اونو بزه‌مه‌یه باشلایار، اونا قیرمیزی مخمردن یا ساتیندان اوست دونو گئییندیرر، بیرده رنگ به رنگ کیچیک پارچالار سانجاق‌لار، سونرا دونون اوستونه سیککه، پیلَـک، زینقروو باغلایار. اوتای بوتایینا دا آینا سالار.تکه کوکلاسی‌نین بزک‌لری اؤز یئرینده خاص معنالار داشییر.
دیشی کئچی دوغورقانلیق نمادی و ارکک کئچی توپلومسال حایات و بیرگه یاشاماق، بیر اولماق نمادی‌دیر.آذربایجان اسطوره‌سینده قیرمیزی گئییم‌لر اود و ایستی‌لیک سیمگه‌سی‌دیر. هابئله قیرمیزی رنگ موبارک شادلیق معناسیندادیر.پیلَـک و سیککه وارلیق و برکت معناسی بیلیرلر.
آینا بیلدیگینیز کیمی ایشیقلیق و آیدینلیق نیشانه‌سی‌دیر. تکه‌نین اویناماغی بیزه بونو دئییر کی شادلیق و بوللوق بیر ایل، ائلیمیزی گؤزله‌ییر.
تکمچی اؤزو ده مراسیم گونو قیرمیزی پالتار گئییب قیرمیزی بؤرک قویار.
تکه‌نین کوکلاسین گؤتوروب، اوینادا- اوینادا مراسیمی باشلایار.بو کوکلانین حرکتلی آیاق‌لاری بیر گیرده آغاج صفحه‌نین اوستونده‌کی بیر قالدیراجلا (اهرم) گیرده‌نین اورتاسیندان کوکلانین قارنینا باغلیدیر تکمچینین واسیطه‌سیله اوینانیر. تکمچی سول الی‌له آغاج صفحه‌نین آلتینداکی ثابیت دیره‌یی توتوب، ساغ الی‌له حرکتلی آغاج قالدیراجی ترپدیر. آغاج صفحه‌نین اوزرینده‌کی کوکلانین ترپنمه‌سیله تکمچی شعیر اوخوماغا باشلایار.
ائل اهلی اؤزللیکجه جاوان‌لار و اوشاق‌لار بایرام آییندا تکمچینین یولون گؤزله‌یرلر و چؤلده – باییردا شعرایله، آوازایله گؤزله‌مک شعری اوخویارلار:
آی اوشاق‌لار گلین وئرک ال-اله/گلین قویاق اوز چیمنه- باش چؤله/بایرام آیی آغاج دورار یوخودان/دنه- دنه یاغار یاغیش بولوتدان/خاتین ننه یومورتانی بویویار/تکه گلر خورجونونو اویویار/حاضیرلایین بو تکه‌نین أت پایین/شیرنی‌سینی، بوغداسینی، قند پایین/تکم گئدیب مئشگینه/وعده وئردی بئش گونه/گلمه‌دی اون بئش گونه/اولمویا هئچ گلمییه.نئچه گون کئچر تکم گئجیکر، اوشاق‌لار بئزیشیب و اوخویارلار:
– هاردا قالدی گلمه‌دی؟– گلرده!
– اولمویا هئچ گلمه‌یه؟– گؤزل دره یولوندا
تکم‌چی‌نی گؤروبلر-یوخ بابا؟– هه واللاه!
بیر گون کوچه‌دن تکمچینین سسی- خوش آوازی هر یانی گؤتورور
تکمچی گلیب چاتیر و اؤز ائلینه بایرامین گلیب چاتماسینین موشتولوغون وئریر اولده، اوخویا – اوخویا تکه‌نی تانیتدیرماغا باشلاییر…
بو تکه آخدا تکه/بوینوندا وار نوخدا تکه/گاه پول اولور ساتیلیر/گاه دا چیخیر تاختا تکه/بو تکم آختا تکم/بوینوندا وار نوختا تکم
توک‌لری بیز – بیز اولوب/بلکه گؤروب شاختا تکم/بو تکم ناز ائیلر/نی کیمی آواز ائیلر/ییغار قویون قوزونو/بایرامی پئشواز ائیلر.تکمچینین سسی و خوش آوازی گلینجه اوشاقدان یئکه‌یه هیجانلا کوچه‌یه تؤکولوب تکمچینین دؤره‌سینه ییغیشیرلار.تکمچی هر تکه‌نی اویناتدیقجا اوستونده‌کی سیککه‌لر، زینقروولارین سسی اوجالیر و تکمچینین شعرلرینه گؤزل هاوا قاتیر:تکم تکم اوتلاما/قول قیچیوی قاتلاما/قاباقدان بایرام گلیر/گئدیب چؤلده اوتلاما/آی منیم آریق تکم/دابانی یاریق تکم/گزدی آرانین چؤلون/تاببادی چاریق تکم.
داها ایندی آدام یوخدور کی بیلمه‌یه تکمچی گلیب، هامی ائشیکده‌دیر و تکمچینین دؤورونو آلیب‌لار، اوشاق‌لار أل چالیرلار و تکمچی تکه‌نی الینده اوینادا- اوینادا گولوب یئنه اوخویور:
تکه گئدیب خانلیغا/باش قویوب سولطانلیغا/تکه‌نی آختاریرلار/گیریبدی سامانلیغا/تکم گیدیر داغلارا/باخیر گوللو باغلارا/ایچیر بولاغین سویون/لذت چیخیر دوداق‌لارا/تکمچی بایرام مژده‌چی‌سی/تکمچی ائله، بایرامین مژده‌سین گتیریر.کندده، گلین کؤچورن گونلر کیمی کوچه-باجا دولودور آداملا، داها هر یئردن بایرام هاواسی‌نین عطری گلیر، تکمچی قیرمیزی پالتارینی گئییب تکمی اوینادیر، سسی آوازی هر یوخلایانی اویاتماغا چالیشیر. یئر اویانیب یوخودان، قانلار اویانیب، اینسان نئجه یاتار کی، چالیشماق زامانی گلیب چاتیب آی ائل – اوبا اهلی!
تکمچی خوش آوازین اوجالدیر:بیزیم یورددا یومورتانی یویارلار/اونو دؤنوب یئددی رنگه بویارلار/یئددی‌سینده تحویل اوسته قویارلار/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک/بیزیم یئره قوون، قارپیز اَکرلر/اونو تامام شهرلره تؤکرلر/تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک.
تکمچی یاواش- یاواش بایراملیغیندان و پاییندان ایستیر سؤز آچسین
تکمی اوینادیب اوخویور:سولطان سر طؤوله ده باغلار بوز آتی/اونون بوینوندا وار قیزیل ساعاتی/خان‌لار- بیلر بیزه وئرسین باراتی/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک.تکمچی الینده تکمی اوینادا اوینادا قاپی- قاپی ائولری، کوچه‌لری دولانار، اوشاق‌لار دا اونون دالیسیجا دولانارلار/هر ائو تکمچینین بایرام پایینی وئرمه‌لی‌دیر.تکمچی ده شعرله- سؤزله بایراملیغین ایستر:تکه گلیر هاوادان/بیر دونو وار یئل قووالان/گتیر تکه‌نین پایین/آی خانیم ائوین آوادان/تکم اؤلدو ایپین گتیر آی خانیم/چاتدیقجان یوکون گتیر آی خانیم/کسمه پایین بوتون گتیر آی خانیم.
تکمچی، دیلنچی دئییل (حاجی فیروز کیمی)، کند اهلی بیلیر کی او یازین گلیشینین مژده‌چی‌سی دیر. کند اهلی تکم‌چی‌نی سئورلر و سئوه- سئوه پایینی گؤندررلر. هر قاپی‌یا گئتسه ائو خانیمی و ائو یییه‌سی مالی دورومونا گؤره خلعت، پای، هدیه‌لر ایتحاف ائدر.
تکمچی بیر ائودن کی بایرام پایین آلدی او بیری قاپی‌یا گئدیب و اوخویار:آی تکه‌نین کندی وار/کندی وار کمندی وار/هر قاپی دا اویناسا/بیر نعلبکی قندی وار
بو تکه اویون ائلر/قوردونان قویون ائلر/ییغار کندین دویوسون/قیزینین تویون ائلر/تکم تکم اویون ائلر/قورد قوشونان قویون ایلر/ییغار آران دویوسون/چپیشین تویون ائلر.تکمچی عاییله مسئله‌سی، گلین- قاینانا ایلگیسی، کوره‌کن- قاینانا مؤضوعونا، قیز- گلین‌لرین داورانیشلارینی دا مزاح ائدیب قوشماجا سؤیله‌یر. بئله‌لیکله خوش آنلار، ساعاتلار یارالدیب مراسیم اوجونا چاتار.
قیز- گلینه ساتاشیب دا اوخویار:
تکم گئتدی مرنده/تاماشادی گلنده/کول تکمین باشینا/قایناناسی بیلنده/یاشیل‌لار آی یاشیل‌لار/دوواردان بویلاشیرلار/بو دؤورانین قیزلاری/أر اوسته ساواشیرلار/آغ دوه‌نین گؤزلری/یئره گلمز دیزلری/بو دؤورانین قیزلاری/کبین کسر اؤزلری.
تکمچینین سسی گلنده، تکمی اویناداندا ایناناردیق کی بیر تزه ایل یولدا دیر.
بو آرادا چرچی‌لرده یارانان فورصتدن بهره‌لنیب کنده گلیب گلین‌لره، قیزلارا آینا، سانجاق، اوزیاغی و داراق گتیریب شعر ایله آواز ایله اشیالارین ساتماق ایسته‌یردیلر.
او زامان ایدی کی قادین‌لار گئدیب چرچی‌دن تزه کوزه، ساخسی بارداق، بیر شوشه ده گولاب آلاردیلار. گولابی تؤکردیلر تزه کوزه‌یه کی عطیرلی اولسون ائوین کؤهنه سو کوزه‌سین سون چرشمبه‌نین سحری سو باشیندا سیندیراردیلار. قادین‌لار دییرلر: کؤهنه سو کوزه‌سی نحس اولار. آذربایجانین مراسیم‌لرینین قدمتی ایسلامدان اؤنجه‌یه عاییددیر.میللت او مراسیم‌لری دیری ساخلاماق اوچون دین قالیبینده حیفظ ائدیبلر.ایسلامدان سونرا تکم‌چی‌لرده اعتیقادلاری و سئوگی‌لریندن دولایی دا اولموش اولسا شعرلرینده و سؤزلرینده دینی شخصیت‌لردن آد آپارمیشلار.جناب جبرئیل نامه گتیردی/گتیرجه‌یین پیغمبره یئتیردی/موبارک قول‌لارین گؤیه گؤتوردی/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک/امیرالمومنین تخته چیخاجاق/یزیدین بوینونا نوختا ووراجاق/شیرین شربت سو یئرینه آخاجاق/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک/مختار اودو یاندیردی داما آتدی/خبر اهل مدینه شاما چاتدی/جماعت جهد ائدیب مرادا چاتدی/سیزین بو تازا بایرامیز موبارک/ایلیز، آییز، هفته‌ز، گونوز موبارک.
تاریخ باخیمیندان تکم و تکم‌چی‌لیک مراسیمی‌نین کؤک و اولوشان یئری آذربایجان دیر. تکم‌چی‌یه بنزر هر بیر دب و مراسیم هر هانسی اؤلکه ده اولورسا (حاجی فیروز و ….) تکم و تکم‌چی‌دن آلینمیش شخصیتلر و تقلید اولونموش بیر مراسیم‌لردیلر.
نوشته شده توسط admin در پنجشنبه, ۲۸ اسفند ۱۳۹۹ ساعت ۱۰:۰۷ ق.ظ
