آب را ول نکنيم //

ایران در مرحله فروپاشی آبی قرار دارد

سمیه باغی
گروه اقتصادی: شرکت آب و فاضلاب کشور چندی پیش در خصوص وضعیت آب و خشکسالی هشدار داده است که بیش از ۲۰۰ شهر کشور در تابستان امسال دچار تنش آبی خواهند شد و ۱۲کلانشهر اراک، اصفهان بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، کرج کرمان، مشهد، همدان و یزد تابستانی داغ و کم آب خواهند داشت.
در برخی از گزارش ها آمده است که وضعیت آب در برخی سدها مثل سد زاینده رود اصفهان بحرانی‌ تر است به گونه‌ای که هم اکنون فقط یک چهارم مخزن آن پر آب است.
این تنها بخشی از مشکلات کشور به دلیل بی_آبی است. نشست زمین، حوادث ریلی تهدیدات جدی اجتماعی و امنیتی و … می تواند روی دیگر این سکه باشد. سوالی که مطرح می_شود این است که چرا به این نقطه رسیدیم و چه باید کرد؟
برخی کارشناسان مشکل بی آبی کشور را به بخش توسعه شهری و صنایع ارتباط می دهند. این کارشناسان معتقدند دولت ها با فشار بر بخش کشاورزی حق آبه آنها را گرفته و به مصرف شهری و صنایعی مانند فولاد اختصاص داده اند.
اما برخی دیگر سوء مدیریت ها و توسعه غیرعلمی در بخش کشاورزی را مشکل اساسی دانسته و معتقدند ایران یک کشور خشک و کم آب است و نباید بخش کشاورزی را بدون برنامه ریزی و مطالعه توسعه داد. این کارشناسان معتقدند از آنجا که ۹۰? آب کشور صرف کشاورزی می شود، پرداختن به مصرف صنعتی و شرب، دادن آدرس غلط است. در شرایطی که ۹۰ درصد آب را صرف ۸ درصد تولید ناخالص داخلی می‌ کنیم، یعنی باز طراحی اساسی در اقتصاد ملی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
در این خصوص با هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن_های علمی انرژی ایران را بخوانید:
این استاد دانشگاه در آغاز گفت: آب از آغاز آفرینش نقش اساسی در ساختار زندگی و بستر هستی داشته و بی تردید حیات انسان نیز به آن مدیون است.
آب نماد زندگی و یکی از چهار عنصر اصلی حیات یعنی آب، آتش، خاک و باد است. هومِر شاعر پُر آوازه یونانی در قرن دهم قبل از میلاد پیدایش جهان و تمام مظاهر هستی و طبیعت را مدیون وجود حیاتبخش آب می_دانست و هر چیز را برگرفته از آب می_پنداشت.
قبل از پیدایش اندیشه های فلسفی در غرب، در شرق نیز ابعاد تخیل انسان آب را اصل نخستین، قدسی و به مثابه پاکی در مقابل آلودگی به شمار می آورد. چنین رویکردی به جهان و طبیعت بخوبی در “حماسه آفرینش” بابلی آمده است که در روزهای آغازین آفرینش فقط آب بوده است.
در اندیشه ایرانیان درباره آفرینش جهان، اهورا مزدا مادر حیات است و برای از بین بردن ظلمت با پنج فرزند خویش آب، آتش، هوا، باد و روشنایی برای جنگ با اهریمن فرود می آید. بدین ترتیب در حکومت های پیشین ایران، آب از تقدس و اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
وی افزود: در طول تاریخ، منابع آب مهمترین نقش را در پیدایش، انتقال و گفتمان تمدن ها ایفاء کرده اند.
در تمام تمدن ها شاهد آنیم که ایجاد شهرها به عنوان مظاهر تمدن در ارتباط مستقیم با مظاهر آب بوده است. شهرها در کنار منابع آب سر برافراشتند.
رودخانه های دجله و فرات وسیله ارتباطی تمدن های بین النهرین و انتقال دستاوردهای خود به تمدن مصر و دریای مدیترانه عامل گفتمان تمدن های حاشیه خود و انتقال تمدن از مصر به یونان و روم بوده اند. هم چنین منابع آب نقش مهمی در توسعه کشاورزی و تولید محصول اضافی برای ساکنین شهرها و پیدایش طبقات اجتماعی و مظاهر فرهنگ و تمدن بوده_اند.
نقش کم آبی در تهدیدات جدی اجتماعی و امنیتی
اورعی تاکید کرد: نیاکان ما نیز تلاش نکردند محیط زیست خود را تغییر دهند بلکه با آن کنار آمده و سازگار شدند. یکی از مهمترین الگوهای سازگاری با محیط چگونگی رفتار با منابع موجود از جمله آب است. در دوران معاصر همیشه آثار کم آبی در سیمای این سرزمین مشهود بوده و هیچگاه خاک مرز پر گوهرمان سیراب نبوده است. کمبود آب در ایران انکار ناپذیر است.
این واقعیت نه تنها فعالیت های اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد، بلکه مهمتر از آن موجب بروز تهدیدات جدی اجتماعی و امنیتی خواهد شد. ما در بخشی از جهان زندگی می کنیم که هیچگاه آب فراوان در دسترس نداشته ایم.
به همین دلیل آثار کم آبی همیشه در چهره فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کشور نمایان بوده است. قنات بهترین گواه این مدعاست که با قدمتی ۲۸۰۰ ساله از ایران به سایر نقاط جهان راه یافت.
بدین ترتیب انتظار می رفت نسل فعلی با آگاهی از این واقعیات تاریخی، آب را ذیقیمت دانسته و جرعه ای برای نسل های آینده به ارمغان گذارد. متاسفانه چنین نیست و به نظر می رسد نسل های آینده سرابی بیش از ما به ارث نخواهند برد.
آب یک کالای اقتصادی نیست
وی در ادامه گفت: امروز شاهد آنیم که در قالب توسعه به شکلی نامتوازن و خارج از توان اکولوژیک سرزمین در ستیز با طبیعت قرار گرفته_ایم.
فراموش کرده ایم که شرایط آب و هوایی و اقلیمی، حفظ تنوع زیستی و تولید همه و همه از آب است و از یاد برده ایم که آب صرفاً یک کالای اقتصادی نیست، بلکه مهمتر از آن یک عنصر زیستی است که باید از منظر اقتصاد زیست محیطی به آن پرداخته شود.
در کشور ما هیچگاه با مضیقه زمین روبرو نبوده ایم ولی تقریباً در تمام کشور با کمبود آب روبرو هستیم.
آب موجود در این پهنه خشک بر مبنای ۳ عنصر مصالحه با طبیعت، عدالت اجتماعی و مشارکت همگانی تقسیم می شده است اما امروز ما در چرخشی هولناک این عناصر را به ستیز با طبیعت، نابرابری اجتماعی و نگاه انفرادی و خودخواهانه تبدیل کرده ایم.
توده مردم از عمق بحران بی آبی بی اطلاع هستند
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که چرا چنین است؟ گفت: در همه منابع مکتوب کشور با واژه های خشکسالی، مصرف بی رویه آب و مضامین مشابه برخورد می کنیم که نشان از تشنگی شدیدی است که پیش رو داریم.
اما توده مردم از عمق این بحران اطلاع کافی ندارند. کودکان و نوجوانان ما در فضایی رشد کرده اند که دیوارهای آن را شعار های دلفریبی چون ” ایران کشوری سرشار از منابع طبیعی است” پر کرده است. چنین شعارهایی مصرف گرایی را تقویت می کند. در حالی که در ژاپن به کودکان می آموزند که ما در جزیره ای دور افتاده قرار گرفته ایم، با کمبود منابع روبروییم و باید در استفاده از منابع صرفه جویی کنیم. آنها به خوبی با این اصل اکوفیزیولوژیک آشنایند که کارایی و مصرف آب و یا عناصر غذایی در گیاهان در شرایطی که گیاه با کمبود آنها مواجه است بیشتر می شود.
لذا مشکل ما در نحوه استفاده از آب فرهنگی است و نه فنی. باید بحرانی بودن مساله آب را به جامعه منتقل کنیم و از سیاسی شدن آن نهراسیم چون آب امروز در سطح جهان به یک مساله بزرگ سیاسی تبدیل شده و به صورت هیدروپولیتیک چالش بزرگی فرا روی بسیاری از کشورهاست.
کم بارش ترین سال ها در ۵۰ سال اخیر
وی در ادامه تاکید کرد: واقعیت تلخ این است که در پی دو سال پر بارش، بحران آب را فراموش کردیم تا به امسال رسیدیم که طبق اعلام مسئولین مربوطه در سازمان هواشناسی از کم بارش ترین سالها در ۵۰ سال اخیر بوده و با ۴۱% کاهش بارندگی نسبت به آمار بلند مدت مواجهیم.
آن قدر از بحران آب غافلیم که وزیرمان در آغاز دوره مدیریت خود قول افزایش ۵ میلیون تن محصول نسبت به سال قبل داد و قرار بود در سال جاری ۳ میلیون تن محصول گندم دیم داشته باشیم. ولی تقدیر در کمین بود و دست در دست ضعف مدیریت و کنار نهادن نظرات تخصصی شرایط به گونه ای رقم خورد که دام های گرسنه بر دیم زارها می چرند.
زیست بوم ایران در مرحله فروپاشی آبی قرار دارد
این استاد دانشگاه ادامه داد: نهضت خودکفایی غذایی غیر منطقی و غیر علمی زیست بوم را در مرحله فروپاشی آبی قرار داده و برنامه اعلام شده مبنی بر افزایش ۳۰ درصدی محصولات کشاورزی و هم زمان کاهش ۳۰ درصدی مصرف آب ظرف ۴ سال نیز غیر عملی بوده و در دنیا سابقه نداشته است.
البته که در مناطق کم آب هم می توان به کشاورزی پرداخت، لیکن این امر نیازمند حکمرانی هوشمندانه است که از برتری ژنتیکی روش آبیاری، فناوری، مدیریت، اقتصاد مقیاس سرمایه گذاری همه و همه بهره گیرد، نه آنکه علیرغم تامین ۵۵% آب کشاورزی و ۸۵% آب شرب از منابع زیر زمینی، سرمایه گذاری کمی در مقایسه با آبهای سطحی صورت گیرد. نمونه آن نگاه فن سالارانه به آب است که در چند دهه اخیر به فرهنگ تبدیل شده است.
در حالی که پس از انقلاب جمعیت کشور به دو برابر افزایش یافته، تعداد سدها از ۱۹ به حدود ۶۵۰ یعنی بیش از ۳۰ برابر شده است و ۴۰ سد بر روی ۱۴ رودخانه ای که به دریاچه ارومیه می_ریزند ساخته شد و موفق شدیم آن را بخشکانیم! به عبارت دیگر مدیریت منابع آب زیرزمینی را که ۵۷% کل آب کشور را تشکیل می_دهد رها کرده و با ساختن سد، تصرف حریم رودخانه و بسیاری موارد مشابه دلمان را خوش کرده ایم که آبهای روان را مدیریت می کنیم. در ادامه این پنهان کاری و عدم شفافیت بحث آبهای ژرف را هم پیش می کشیم و هر از چند گاه خبری مبنی بر کشف منابع عظیم آبهای زیرزمینی ژرف منتشر می کنیم و این پیام را به ملت می_دهیم که نگران نبوده و آب را وِل کنند، در حالیکه متخصصین منابع آب کشور با دیده تردید به آن می نگرند.
نزاع های استانی بر سر آب هم اکنون آغاز شده است
وی افزود: در بعد اجتماعی نیز باید چشمانمان را به این واقعیت بگشاییم که نزاع های استانی بر سر آب از هم اکنون آغاز شده که امنیت کشور را به طور جدی به چالش خواهد کشید. ببینیم و بفهمیم که نتیجه مستقیم محدود شدن منابع آب بیکاری بوده و به مهاجرت به شهرهای بزرگ می_انجامد و معضل حاشیه نشینی در اطراف این شهرها را پدید آورده و هر روز گسترده تر خواهد کرد.
باید بفهمیم که دیم کاری با دیمی کاری متفاوت است ولی در کمال نابخردی اجازه داده ایم برخی صاحبان قدرت به بهانه تولید گندم دیم منابع طبیعی را به تصرف خود درآورند. در مغایرت کامل با گسترش کشاورزی پایدار شاهد آنیم که دیمی کاری به روش خودمان نقش چندانی در تامین نیاز غذایی کشور نداشته است. لیکن آسیب جدی به منابع طبیعی وارد کرده است.
در شرایطی صحبت از ۳ میلیون تن محصول گندم دیم در سال جاری می کردیم که خود را به خواب زده و غافل از آنیم که در اثر تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر میزان بارش تا سال ۲۰۵۰ میلادی، بسیاری از مناطق تولید گندم دیم استعداد خود را از دست خواهند داد.اورعی افزود: حالی که صحبت از کشت دیم شد بد نیست نگاهی کوتاه به الگوی کشت در بخش آبی داشته باشیم. برای تولید یک کیلو برنج ۳۴۲۰ لیتر و گندم ۱۳۵۰ لیتر آب مصرف می شود.
آب را ملت می پردازند، ارز ناشی از صادرات پسته به جیب چه کسانی می رود؟
این استاد دانشگاه افزود: ایران بعد از چین دومین تولید کننده هندوانه در جهان است و سطح زیر کشت آن به ۲۰۰ هزار هکتار می رسد. این در حالیست که آب مورد نیاز برای تولید هر کیلو هندوانه حدودد ۵۰۰ لیتر است. طبق آمار منتشر شده طی سه دهه ۳۰ میلیارد دلار پسته صادر شده است ولی ارزش آب مصرفی برای تولید آن ۸۰ میلیارد برآورد می شود. چه کسی باید این زیان ۵۰ میلیارد دلاری را بپردازد؟ اصل موضوع اینجاست که آب را ملت پرداخته و ارز ناشی از صادرات پسته به جیب بخشی کوچک و خاص از جامعه رفته است!
وی در پاسخ به سوال چه باید کرد، گفت: با توجه به مصرف ۹۰% منابع آب کشور در بخش کشاورزی و سهم پایین آن در اقتصاد ملی، تغییر اساسی در نگرش برنامه ریزان به این بخش ضروریست. باید با بازنگری و باز طراحی الگوی کشت و به کار گیری فناوری های نوین، رویکرد فعلی مدیریت منابع آب را تغییر داده و به ایجاد نظام جامع مدیریت آب در کل زنجیره از تولید تا مصرف همت گمارد.
به گزارش آراز آذربایجان به نقل ازرکنا، این استاد دانشگاه در آخر گفت: بدون تردید این همه و بسیاری بایدهای دیگر در سایه تدبیر و با برنامه ریزی منطقی میسر است.
ولی آنچه می طلبد عزم ملی و اراده استوار است. در غیر این صورت استقلال کشور را به باد داده و چیزی برای نسل های بعد این مرز پرگوهر به ارث نخواهیم گذاشت. امید که آب را گِل نکنیم.
. Arazazarbaijan.aghtesadi@gmail.com