آذربایجان موغاملاری قورولوشو
فرهاد جعفری
ایکینجی بولوم
آنادیلیمیز: تصنیف؛ عرب سؤزجوگو اولموش و ووکال – اینسترومئنتال و بحرلی موسیقی حیصه‌سینه دئییلیر. تصنیف‌لرین سؤزلری کوپلئت (ایکی یا نئچه بئیت شعردن عبارت) اساسیندا و ثابت اؤلچولو شعر قالیب‌لریندن او جومله‌دن: کلاسیک شعر‌لردن (غزل و…) و ها بئله شیفاهی ادبیات نمونه‌لریندن (بایاتی، قوشما و…) اولور. هر بیر کوپلئتین سونوندا ناغارات اوخونور. ناغارات تصنیف اوخونارکن هر کوپلئتده تکرار اولونان سؤزلر دئمکدیر. تصنیفین سؤزلری بسته‌کار طرفیندن موسیقی‌یه قوشولورسا او تصنیف بسته‌کار تصنیفی آدلانار: میثال اوستاد سلیمی‌نین بسته‌لدیگی آیریلیق ماهنیسی‌نین سؤزلری فرهاد ابراهیمی‌دن دیر. آنجاق بیر حالدا کی تصنیفین سؤزلری‌نین مولفی، موسیقیسی و بسته‌کاری بللی اولماییرسا خالق ماهنیسی آدلانیر، خالق ماهنی‌لاری – فولکلوروموزون بیر نمونه‌سی اولاراق – نسیلدن نسیله کئچمیش و خالقین یادداشی طریقی ایله بو گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. میثال: ساری گلین، قارا گیله، قاچاق نبی، سونا بولبول‌لر، آپاردی سئل‌لر سارانی و… کیمی.
تصنیف موغامین هر یئرینده اوخونا بیلر: درآمد و برداشت آراسیندا، مایه‌دن سونرا، شعبه‌لر آراسیندا و نهایتا موغامین سونوندا. اونا گؤره قطعیتله دئمک اولماز تصنیف همیشه شعبه‌لری تاماملاندیرما اوچون ایشلنیر. بوتؤولوکده تصنیف‌لر منسوب اولدوغو شعبه ایله تانینیرلار: دلکش تصنیفی، حصار تصنیفی، بایاتی اصفهان تصنیفی و یا موغامین آدی ایله آدلانیرلار: راست تصنیفی، شور تصنیفی، همایون تصنیفی، دشتی تصنیفی و…. بیرینجیسی یالنیز منسوب اولدوغو شعبه‌دن سونرا اوخونا بیلر، آنجاق ایکینجیسی منسوب اولدوغو موغامین موختلیف یئرلرینده اوخونا بیلر.
رنگ: شعبه‌لر آراسیندا یالنیز اینسترومئنتال شکلیده ایفا اولونان، بحرلی و موسیقی فیکیرینه مالیک اولان، کیچیک موسیقی حیصه‌سی، رنگ دئمکدیر. آنجاق گاهدان موغامین اولینده درآمد یئرینه و یا بؤیوک شعبه‌لرین ایچینده ده ایفا اولونور. رنگلر اؤزلریندن قاباقکی شعبه‌لره باغلی اولموش و مئلودی‌لری او شعبه‌نین مئلودی‌لرینه بنزه‌ییر. رنگلر اوچ نؤع اولور: لیریک (عاشقانه)، رقص رنگ‌لری، مارش رنگ‌لری. رنگ‌لرین چوخوسو ایکینجی نؤعدن اولور. دیرینگی یا دیرینگه حجمجه قیسا رنگه دئییلیر.
باشلانیش: درآمد فارس سؤزو اولموش و تورکجه ده باشلانیش دئمکدیر و اونون یئرینه باشلانیش سؤزونون ایشلنمه‌سی مصلحت گؤرونور. درآمد ده رنگ ژانرلاریندان بیری‌دیر و چوخ حال‌لاردا اونون خصوصیتلری رنگ ایله اوست اوسته دوشور. آنجاق درآمد بیر نئچه جهتدن رنگ له فرقلنیر؛ او جومله‌دن: رنگ اوسته ایشاره اولوندوغو کیمی موغامین موختلیف یئرلرینده چالینا بیلر، آنجاق درآمد یالنیز موغامین اولینده چالینار و موغامین باشلانیشی‌دیر. هابئله درآمد رنگه نسبت ایری حجملی اولور. حتی درآمد حاقیندا بئله بیر فیکیر ده وار کی ایفاچی درآمد چالاندا، گرک ایفا اولونان موغامین بوتون شعبه‌لرینی گزسین، حال بو کی رنگلر یالنیز بیر شعبه‌یه منسوب اولمالی دیر.بعضی موسیقی عالیم‌لریمیز بئله دوشونور‌لر کی درآمد و رنگی اینسترومئنتال ایفاچیلیقدا چالماق اولماز. رافیق ایمرانی »موغام تاریخی« آدلی کیتابیندا درآمد ایله برداشتی بئله فرقلندیریر: »برداشت اینسترومئنتال دستگاه‌لارینین گیریش حیصه‌سی‌دیر، درآمد ایسه ووکال – اینسترومئنتال دستگاه‌لارینین گیریش حیصه‌سی‌دیر«. بو مساله‌نین موغام ایفاچیلیغیندا بیر قایدایا چئوریلدیگینه باخمایاراق، رافیق ایمرانی‌نین بو فیکیری ایله قطعیتله راضیلاشماق اولماز، بونا گؤره کی برداشت؛ اینسترومئتال ایفاچیلیقدان علاوه ووکال صورتده ده ایفا اولونور، هم ده کی درآمد هر ایکی نؤع ایفاچیلیقدا چالینیر. بیر چوخ اینسترومئنتال ایفا لاردا او جومله دن عبداله قوربانی نین یاراتدیغی اینسترومئنتال بایاتی شیراز، زابول سئگاهی موغام‌لاریندا، اوستاد سلیمی‌نین تارلا چالدیغی یئتیم سئگاه، بایاتی شیراز موغام‌لاریندا، هابیل علی یئوین کامانچاایله چالدیغی بایاتی شیراز، زابول سئگاهی موغام‌لاریندا و… هم درآمد چالینمیش هم ده موختلیف گؤزل رنگلر ایفا اولونموشدو.
اوستده ایشاره اولوندوغو کیمی بعضی عالیم‌لرین فیکریجه برداشت دا موغامدا درآمد کیمی گیریش رولونو ایفا ائدیر. حال بوکی بونلارین عکسی ده ایفا اولونور: برداشت و درآمد هر ایکی ایفاچیلیقدا دا چالینیر/ اوخونور. اونا گؤره بو فرقلردن(فرق حساب اولونورسا) علاوه بونلاری بیری بیریندن آییران باشقا جهت‌لر ده وار. بو قلم صاحیبی‌نین فیکریجه، اونلاری فرقلندیرن ان اؤنملی مساله بحر(وزن) دیر. درآمد؛ بحرلی موسیقی حیصه‌لریندن ساییلیرسا، برداشت؛ موغام شعبه‌لری کیمی سربست بحرده ایفا اولونور. برداشتین، موغامین زیل شعبه‌لری‌نین بیریسینه اساسلانماسی بونلاری آییران باشقا جهت‌لردن بیری دیر. برداشت موغامین گیریشی‌دیرسه، آنجاق درآمد اونون باشلانغیجی ساییلیر.
برداشت ایله درآمدین آراسیندا موجود اولان فرقلردن بیری ده اونلارین اینسترومئنتال یا ووکال – اینسترومئنتال ایفا اولونماسی دیر. درآمد یالنیز اینسترومئنتال صورتده ایفا اولونورسا، برداشت هر ایکی صورتده(هم اینسترومئنتال هم ده ووکال) ده ایفا اولونا بیلر.
آواز: آواز سؤزو موسیقی‌ده موختلیف آنلاملاری ایفاده ائدیر:
۱- آواز؛ ان ساده شکیلده سس و عربجه صوت دئمکدیر. میثال فیلان خواننده‌نین سسی زیل دیر.
۲- شرق خالقلارینین اورتا عصیرلر موسیقی‌سینده موسیقی‌نین ان بؤیوک حیصه‌لری آواز آدلانیرمیش. واخت ایله ۶ آواز، ۱۲ موغام (دایره، جمعی ادوار اولور)، ۲۴ شعبه و ۴۸ گوشه موجود اولموش، آلتی آواز یا آوازات ستّه بونلاردان عبارت اولموشدور: شاهناز، سَلمَک، گوواشت، مایه، گَردانیّه، نوروز. قدیم موسیقی ده ایکی دایره نین(موغام) بیرلشمه‌سیندن بیر آواز وجودا گلیرمیش. میثال: راست ایله عشاقین قوووشماسیندان گَردانیه ، نوا ایله حجاز موغام‌لاری‌نین بیرلشمه‌سیندن گوواشت آوازی وجودا گلیرمیش. آواز سؤزونون بعضی موسیقی‌لرده او جومله دن فارس موسیقی‌سینده ایزی قالیرسا دا، آنجاق آوازبن آنلاییشی داها اونودولموش و قدیم موسیقی قورولوشونا باغلی‌دیر.
۳- چاغداش موسیقی‌شوناسلیقدا آواز آنلامی، موغام شعبه‌لری و گوشه‌لری‌نین ایفاسیندا سربست بحرده و ایسته‌نیلن صورتده (معین بیر لادا اساسلانماق و موغام ایفاچیلیغی قایدالارینی پوزماماق شرطی ایله) اوخونان موسیقی جومله‌لر ایله اوست اوسته دوشور. آوازلار حجمجه شعبه‌لر و گوشه‌لردن کیچیک اولموش و بیر نئچه موسیقی جومله‌سیندن عبارت اولموشلار. گاهدان کیچیک گوشه‌لر سؤزله یوخ یالنیز آوازلا ایفا اولونور. اؤرنک اوچون راست موغامیندا حسینی گوشه‌سی، شوشتر موغامیندا شوشترک.سینه‌دن سینه‌یه کؤچموش و شیفاهی شکیلده قورونوب، ساخلانیلمیش بو موسیقی جومله‌لری، سؤز باخیمیندان اؤزل بیر آنلام داشیمیرلار. بو عنعنه بعضی موغام‌لاردا داها چوخ گوزه دَییر و جومله‌لری اولدوقجا اوزون اولور. میثال: اورتا ماهور موغامی. آواز لار؛ شعبه‌لر و گوشه‌لرین اولینده، اورتاسیندا و نهایت سونوندا و ایستر بم پرده‌لرده، ایستر اورتا پرده‌لرده و ایسترسه ده زیل پرده‌لرده ایفا اولونار. خیردالیقلار، بوغازلار، زنگوله‌لر کیمی موختلیف موغام بزکلری ده آوازلار ایچینده یئرلشیرلر. میثال:
– دال ای، دال ای، دال ای، آخ، یار یار، یار یار، یار ای، یار هی، ای.
– یار آمان آمان، آی امان ای، جان ای.
قدیم موسیقی جدول‌لرینه اساسلاناراق شرق خالقلارینین قدیم موسیقیسی ۶ آواز، ۱۲ دایره، ۲۴ شعبه، ۴۸ گوشه دن عبارت اولموشدور. بونلار عصیرلر بویو موختلیف دگیشیک‌لره معروض قالاراق بو خالقلارین موسیقیسینی فورمالشدیرمیشلار. موغام‌لار یا او عصیرلرین تعبیریجه دایره‌لرین(جمعی اولور ادوار، ادوار مشهوره) سایی ۱۲ اولموشدور: راست، عشّاق، عراق، حجاز، حسینی، بَزورگ، نوا، زنگوله، بوسَلیک، راهوی (رَهاوی)، زیر افکند، اصفهان. بو ۱۲ اساس موغامدان یالنیز »راست«؛ اساس موغام‌لار سیراسیندا قورونوب ساخلانیلیر، هم ده نوا قیسا موغام‌لار ترکیبنده دیر، بو گون بو ایکی موغامدان ساوایی باشقا موغام‌لار، شعبه یا گوشه شکلینه دوشموش، یا دا همیشه‌لیک اولاراق سیرادان چیخمیشدیر. عشاق، عراق و حسینی، راست موغامی ترکیبینده شعبه و گوشه شکلینه دوشموشلر. ها بئله حجاز؛ شور موغامیندا بیر شعبه‌یه چئوریلمیش، رهاوی ده بعضی‌لرین فیکریجه بو گون قیسا موغام‌لارین بیریسی اولان راهاب موغامی‌دیر.
قدیم شرق موسیقیسی سیستئمینده ایکی اساس موغامین بیرلشمه‌سیندن بیر آواز وجودا گلیرمیش، آوازلارین سایی ۶ اولموش. بوندان علاوه هر موغام ایکی شعبه یه مالیک ایدی. میثال اوچون واخت ایله راست موغامی‌نین »مبرقع« و »پنجگاه« آدلی ایکی شعبه‌سی اولموشدور. ها بئله هر شعبه‌دن ایکی گوشه وجودا گلیرمیش. اؤرنک اوچون ماهور شعبه‌سی‌نین » ایکیات« و »طور« آدلی ایکی گوشه‌سی اولموشدور. بئله‌لیکله ۱۲ موغامدان ۲۴ شعبه و ۴۸ گوشه استخراج اولونوردو. شعبه‌لر و گوشه‌لر ده زامان کئچدیکجه دگیشیلمیش، بعضی‌لری اساس موغام‌لار و قیسا موغام‌لار شکلینه دوشموش، بعضی‌لری ایسه همیشه لیک اولاراق سیرادان چیخمیشلار. میثال اوچون کئچمیشده سئگاه؛ حجاز موغامی‌نین بیر شعبه‌سی اولموشدور، آنجاق آذربایجان چاغداش موغام ایفاچیلیغیندا سئگاه بؤیوک بیر موغام عاییله‌سی‌دیر و یئددی اساس موغامدان ساییلان زابول سئگاهیندان علاوه موختلیف موغام‌لار اوندان آیریلیر: میرزه حسین سئگاهی، خاریج سئگاه و قاراباغ شکسته‌سی و… کیمی. بعضی شعبه‌لرده شعبه اهمیتینی اؤزلرینده قورویوب ساخلامیش، آنجاق بیر سیراسی کئچمیشده هانسی موغامین ترکیببینده ایفا اولونوردوسا، بوگون ده او موغامین ترکیبینده ایفا اولونماقدادیر. میثال: پنجگاه شعبه‌سی ایستر کئچمیشده و ایستر‌سه‌ده بو گون راست موغامی ترکیبینده ایفا اولونور. گاهدان بیر سیرا شعبه‌لرین ده یئری دگیشیلمیش و باشقا موغام‌لارین ترکیبینه داخیل اولموشلار: حصار شعبه‌سی کئچمیشده حجاز موغامیندا ایفا اولونارمیشسا، بو گون چاهارگاه موغامی‌نین بیر شعبه‌سی ساییلیر.سون
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۱ دی ۱۳۹۴ ساعت ۷:۳۱ ق.ظ
