آد عنصرو مذهبی آنلاملاردا و تورک تاریخینده

آد قویما مسأله‏سی هر ملّتین دیلیندن مدنیّتیندن، دب‏لریندن، فولکلوروندان و ایناملاریندان آسیلی‏دیر. هر ملّت اؤز ایناملارینا اویغون، اؤز مدنیّتینه باغلی، اؤز فولکلورو ایله ایلگیلی، اؤز دب‏لریندن تأثیرلی اؤز آنا دیلینده آدلار یارادارکن اونلاری مختلف یئرلره و شخص‏لره وئرمیشلر.
تاریخی آدلار : هر ملّتین کئچمیشی آراشدیریلیرسا او ملّتین تاریخی آدلاری ایله ده اوزلشمک اولور مثال ایچون چین تاریخینده کنفوسیوس، یونان تاریخینده ارشمیدس، ارسطو روم تاریخینده الکساندر، مصر تاریخینده رامسئس، فارس تاریخینده کوروش بو سیرا آدلاردان‏دیر. همین سیرادان تورک تاریخینه باخیلیرسا اوغوزخان، کول‏تیگین، آلپ‏ارتونقا دده‏قورقوت و بو کیمی آدلاری گؤرمک اولور. هامیا بللی‏دیر کی همین تاریخی شخصیت‏لرین زامانلاریندا یاشایان چوخ سایی‏لی جمعیّتدن آنجاق نئچه نفرین آدی گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر قالانلاری ایسه اونودولوب تاریخین صحیفه‏لرینده باتیبلار.
تورک‏لرده آد: تاریخین صحیفه‏لرین و بو گونکو جغرافیایی آدلاری آراشدیرارکن بو قناعته گلیریک کی تورک‏لر یئر آدلاری قویماقدا و یئرلره آد وئرمکده یوکسک باجاریغا مالک بیر ملّت اولوبلار. بیز بوگون دونیانین هر یئرینه آددیم قویساق اورادا ان آزی بیر تورک آدی داشیان داغ چؤل، چای و نهایت بیر یئر تاپاریق. ایران، ایراق (عراق) و بولغارستان کیمی اؤلکه آدلاریندان توتدو آلپ‏اوروز(البرز)، ساوالان، آلپ داغلاری کیمی داغ آدلاری و لوت چؤل (کویر لوت) و قره‏قوم کیمی چؤل آدلاری و قارادنیز و خزر کیمی گؤل آدلاری و سایره….
دئمه‏لی‏ییک کی معاصر دؤورده بو آدلارین بیر چوخو تحریف اولور مثال ایچون خان بالیغ کیمی بیر شهر آدی ایندی‏لیکده پکن آدی ایله تانینیر. بیز بو کیمی آدلارین دگیشیلمه‏سینی مختلف یئرلرده اولدوغو کیمی ایرانین ایالت‏لرینده ده گؤروروک .
مذهبی آنلاملاردا آد: مذهبی دوشونجه‏لرده ده بئیین‏لرده یئر آلدیغینا رغماً (آد) آلاهی بیر شئی دگیل، آد دگیشیله بیلر، یئنی – یئنی آدلار قویولا بیلر و هر کسین موقع و مقامینا گؤره اونا آد وئریلر. مثال ایچون: روایت‏لره گؤره نوح پیغمبر چوخ آغلادیغینا گؤره (نوح) آدلانیبدیر و (نوح) چوخ نوحه دئیه‏ن معناسینادیر، موسی پیغمبر ایسه سودان توتولدوغونا گؤره بو آدی داشی‏ییر و موسی (موسا) سودان توتولموش معناسیندادیر مسیح جان باغیشلایان معناسی وئریر (روایت‏لره گؤره عیسی مسیح اؤلولری دیریلدرمیش) حسن گؤزل معناسیندادیر، زینب‏ایسه آتاسینین بزه‏گی دئمک‏دیر…علی، اوجا، محمد گؤزل‏لنمیش صادق دوزگون و….
اسلام دوشونجه‏لرینده آد: اسلامی ایناملارا گؤره ملک‏لر بشرین یارانماسیندان گیلئیلی اولدوقلاری آندا تانری اونلاردان آدلارین سیررین سوروشاراق ملک‏لر جاوابسیز قالمیشدیر. بو سیرری آدمدن سوروشورلار، آدم جاواب وئریر: بو آدلارین سیررین ایسه تانری تعالا اؤزو آدمه اؤیره‏دیبدیر (و علم آدم الاسماء کلها = و آدمه آدلارین هامیسین اؤیره‏تدی. قرآن بقره ۲۹) بونونلا دا ملک‏لر آدمه سجده قیلیرلار شیطان ایسه سجده ائتمه‏یرک قووولور، سونرالار همین شیطان، آدمی توولایاراق، جنّتدن ائشیگه اؤتورولور، آدم جنّتدن چیخاندان سونرا اوزون بیر مدّت دونیا اوزونده سرگردان دولانیر و چوخ آغلاییر و نهایتده بیر داها آدلارا سیغیناراق تانریا یالواریر و آللاه طرفیندن اونون توبه‏سی قبول اولونور. بو آدلارین سیرری آچیقلانمایاراق هله ده بیر رمز کیمی دورور. همچنین سبا مولکونون قادین پادشاهی سلیمان پیغمبرین حضورونا گلیرکن سلیمان اؤز آداملاریندان ایسته‏ییر کی قادینین تختین ده گتیرسینلر بو آرادا اسم اعظم (بؤیوک آد) بیلن بیر شخص تختی بیر گؤز قیرپیمیندا سلیمانین حضورونا گتیریر. بو حادثه‏ده بیز آدلارین و خصوصیله اسم اعظمین نه قدر گوجه مالک اولدوغو و نه قدر اونا اعتقاد ائدیلدیگینی گؤروروک اسلامدا آللاهین مین بیر آدی وار اونلارین بیری اسم اعظم‏دیر و جوشن‏کبیر کیمی بیر دعادا آللاه مین آد ایله سسلنیلیر.
اسلامدا آد قویما: اسلامی دوشونجه‏لره گؤره یئنی دوغولان اوشاغین ۱۰ – جو گونونده آد قویما مراسمی کئچیریلیر و همین مراسمده اوشاغا یاخشی آد سئچرلر. یاخشی آد سئچمک وظیفه‏سی آتا – آنانین بوینونا اولار. عرب‏لرده ائله‏جه ده اسلام دؤورونده آتا – آنانی بؤیوک اوغلونون آدی ایله ده چاغیراردیلار مثال ایچون بیر اوغلانین آدی حسن اولورسا آتاسی ابوالحسن آناسی ایسه ام‏الحسن آدلانیرمیش، همین حسنین اوغلو(ابن حسن) آدی ایله ده تانیلیرمیش دئمک بیر شخص اؤز آدیندان باشقا آتا – آناسینین ائله‏جه ده ائولادینین آدی ایله ده چاغیریلیرمیش اسلامدا اینجه آدلار دا واردیر اونلاردان بیر نمونه: اسلام پیغمبری بیر یئردن کئچرک علی علیه‏السلامی تورپاقلار ایچینده گؤروب اونا ابوتراب (تورپاق آتاسی) دئیه خطاب ائدیر یا خود باشقا بیر شخصی پیشیک اویناداراق گؤرورکن اونا ابوهریره (پیشیگین آتاسی) دئییر و همین آدلار دیل‏لره دوشوب قالمیشدیر.
ایلکین آدلار، سونکو آدلار: بللی اولدوغو کیمی هر شخصین کیچیک یاشلاریندان باشلایاراق بیر آدی اولور بو آدی آتا – آناسی عایله یا خود طایفا بؤیوگو اونا قویور بیر سیرا آدلار دا سونرالار شخصه وئریلیر. لقب‏لر لوغازلار، قهرمانلیقلار، یالتاقلیقلار، اوجالیقلار آلچاقلیقلار و شخصدن اوز وئرن هر بیر رفتار جمعیّتین طرفیندن اونا بیر آد وئریلمگه عامل اولا بیلر، توپال تیمور، ییغارجا فاطما، امین محمد قوچ کوراوغلو، قاچاق نبی، یالانچی اوغلو یالینجیق، دده قورقوت و…آدلارینی دینله‏یرکن آنلاییریق کی توپال، ییغارجا، امین، قوچ، قوچاق یالانچی و دده صفت‏لری سونرادان آرتیریلمیشلار و بئله بیر صفت‏لر هله ده خالق طرفیندن مختلف شخص‏لره وئریلیر. گاهدان ایسه اصل آد اونودولاراق همین تاخما آد خاطرلاردا قالیر. چنگیزخانین اصل آدی تموچین کوراوغلونون‏ایسه آدی روشن‏دیر حالبو کی چوخ آز آدام اونلاری اصل آدلاری‏ایله تانی‏ییر. شاعرلرین تخلص‏لری ده همین سیرا آدلاردان ساییلا بیلر گاهدان شاعرین اصل آدی تمامیله اونودولاراق ائل اونو آنجاق تاخما آدی (تخلصو)ایله تانی‏ییر.
سوی آدلار: چاغداش عصریمیزده هر شخصین اؤز آدیندان باشقا بیر سوی آدی دا اولور، عمومیتده و بیر چوخ مملکت‏لرده شخص بو سوی آدینی آتادان آلیر. بیر سیرا عرب دیللی یئرلرده آتا و بابانین آدی هر شخصین سوی آدینی تشکیل ائدیر. بیر سیرا باشقا یئرلرده آتا و شخصین دوغولدوغو یئرین آدی اونون سوی آدینا چئوریلیر و خلاصه هر مملکتده سوی آدی قورماغا مختلف شیوه‏لر واردیر. عمومیتده تورک دیللی مملکت‏لرده ائله‏جه ده ایراندا سوی آدی بیرینجی ارث کیمی آتادان اوشاغا چاتیر و دئمک آتانین سوی آدی هر نه اولورسا اوشاغین سوی آدینا چئوریلیر. آما اؤز سوی آدینی بگنمه‏ین آدام اونو دگیشیب یئنی‏لشدیره بیلر.
تورک‏لرده آد قویما: تورک تاریخ‏لرینین روایت‏لرینه باخیلیرسا بو قناعته گلمک اولور کی تورک‏لر اوشاقلارینا آد قویمورلار، اوشاق بؤیویوب ایگید اولاندان سونرا بیر قهرمانلیق و بیر قوچاقلیق گؤسترمه‏لی و اؤزو اؤزونه آد قازانمالی‏دیر بئله‏لیک‏له ائلین آغ ساققالی و طایفانین بؤیوگو اونا او گؤردوگو ایشه اویغون بیر آد وئریر یوخسا آدسیز قالاجاق‏دیر. بیز بو رسمی دده‏قورقوت داستانلاریندا آیدینجاسینا گؤروروک آنجاق بو دب آشاغیدا نمونه وئردیگیمیز ایکیجه روایته دایاناراق تورکلرده هله دده قورقوتدان چوخ قاباقلار دا اولموشدور:
“اوغوز خاقان بو شهره یورودو. اوروز بگین اوغلو اونا چوخ – چوخ قیزیل – گوموش یوللادی. دئدی کی: “ای اوغوزخان، سن منیم خاقانیمسان، آتام منه بو شهری وئردی و دئدی شهری قوروماق گرک، شهری منیم ایچون ساخلا…” اوغوزخاقان ایگیدین سؤزلرینی گؤزل گؤردو، سئویندی و منه چوخ قیزیل یوللامیشسان، شهری یاخشی ساخلامیشسان ” دئدی، اونون ایچون اونا »ساخلان« آدینی قویدو و دوستلوق گؤستردی. اوندان سونرا اوغوز خاقان گئری دؤنوب ایتیل دئییلن چایا گلدی. ایتیل بؤیوک بیر چای‏دیر. اوغوز خاقان اونو گؤردو و »ایتیل سویونو نئجه کئچه بیلیم؟« دئدی. قوشون آراسیندا بیر بگ واردی آدی »اولوق« اوردو بگی ایدی، عاغیللی بیر اردی. گؤردو کی بو یئرده چوخلو آغاج وار. او آغاجلاری کسدی اوزه‏رینه اوزانیب چایی کئچدی. اوغوز خاقان سئویندی. گولدو و »سن بورادا بگ اول، سنین آدین قیپچاق اویولموش آغاج – اولسون« دئدی. (۱۲)
تورکلرین بو آد قویما مراسم‏لری اشاره اولدوغو کیمی کتاب دده‏قورقوتدا دا اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بو کتابدا قهرمانلیق گؤسترن ایگیدلره آد قویان آنجاق ائل آغ ساققالی دده‏قورقوت‏دور. همین داستانلاردا مثال ایچون دده‏قورقوت بوغا اؤلدورن اوغلانا »بوغاج« آدی وئریر. قیان سلجوقون قارداشینا ایسه مئشه‏دن چیخیب آتلاری باسدیغینا گؤره »باسات« آدی وئریر و…
گؤروندوگو کیمی تورک تاریخینده هئچ زامان آتا – آنا اوشاقلارینین آدی ایله دگیل، اوشاق عمومیتده آتاسینین آدی ایله چاغیریلیر: قیان سلجوق اوغلو دلی دوندار، قانلی قوجا اوغلو قانتورالی، قازان بگ اوغلو اوروز و…
زامان کئچدیکجه تورکلرین بو اسگی دب‏لری اونودولور (۱۳) و اوشاقلارا آد قویولور و دؤوران دگیشدیکجه اوشاقلار آدلی اولورلار. بئله‏لیک‏له تورکلرده مختلف آدلار یارانیر.
تورکلرده کیشی و قادین آدلاری: تورک آدلاری عمومیت‏له طبیعتدن آلینما آدلاردیر. طبیعتین جسارت، قدرت و گوجلولوک مظهرلری کیشی آدلاریندا اؤزلرین گؤستریر: آسلان ایلدیریم، اوختای، آتابگ، بهادر و…قادین آدلاری ایسه طبیعتین اینجه‏لیک‏لری و اینجه روحلو سمبوللاری‏ایله باغلی‏دیر: گولو، سونا جیران ائلناز، چیچک، سولماز و…
تورکلرده یئر آدلاری: یوخاریدا اشاره اولدوغو کیمی تورکلر یئر آدلاری قویماقدا چوخ اؤنجول بیر ملّت اولموشلار. بو خصوصدا ایکی نمونه‏یه توخونورام: »فضل‏الله رشیدی‏نین جامع‏التواریخ اثرینده هونلارین افسانه‏وی حکمداری اوغوز خانین آذربایجان سفریندن بئله سؤز گئدیر: اوغوز شیروان طرفلریندن قالخیب آران و موغانا گلدیگی زامان یاز موسمی ایدی هاوا سون درجه چیسگین‏ایدی و بو چیسگینین اوزوندن اوردا قالماق ممکن اولمادیغیندان راضی‏لیغا گلیب یایلاق اولان داغلارا چکیلیرلر ” قیش گلینجه یئنیدن ائنرک بو ولایت‏لری آلیب یاغما ائده‏ریک” دئدیلر. یاز آیلاریندا بو ولایت‏لرین بوتون یایلاق و داغ یئرلرین ساوالان داغلارین، آلا داغ و آندا بورو داغلارینا قدر تمام اله کئچیردیلر. روایته گؤره آلا داغ آدینی اونلار قویموشدور و ساوالانی دا اونلار آدلاندیرمیشلار. تورک دیللرینده اورتایا چیخیب دیک دوران بیر شئیه ساوالان دئییلر.« (۱۴)
باشقا بیر روایتده گؤروروک: آلپ ارتونقانین (افراسیاب) اوغوللاری و قیزلاری واردی. قیزلارینین بیرینه قاز کویو قدر گؤزل اولدوغو ایچون قاز آدینی وئرمیشلر، آتاسی اونا »ایله سویو«نا آخان بؤیوک بیر چایین کناریندا بیر قال سارای یاپدیرمیشدی. قاز بورادا اوینار، اوزردی اونون ایچون تورکلر بو سویو قاز سویو دئیه‏ردیلر داها سونرا قازین یاشادیغی، اوینایا – اوینایا بؤیودوگو یئر بؤیوک بیر شهر اولدو.بو شهره ده »قاز اویونو« آدی وئریلدی (بو گونکو قزوین شهری).(۱۵)
آلینما آدلار: تورک‏لر ملّت‏لشیب و باشقا ملّت‏لرله علاقه ساخلایارکن، و همین سیرادا اسلاما ایناندیقدان سونرا اؤز دیللرینه بیر چوخ عرب و اونونلا یاناشی فارس و باشقا دیللی سؤزلری ده گتیرمیشلر. بیر چوخ عرب، فارس و گاهدان باشقا دیللی آدلاری دا اوشاقلارینا قویوبلار: محمد، علی، صادق، قدرت، اسکندر فاطما، خدیجه، زینب، ستاره بو سیرا آدلاردان نئچه نمونه اولا بیلرلر و بو بیزیم اساطیری قهرمانلاریمیز و شخصیت‏لریمیزده ده گؤزه چارپیر: ملیک ممّد، کرم، شاه‏صنم، روشن و…
تورک‏لر گاهدان اسلاما باغلی آدلاری قورویاراق اؤز آدلارینی دا اونلارلا یاناشی ایشلتمیشلر و بئله‏لیک‏له بیر پارا ایکی دیللی آدلار اورتایا چیخیبدیر: بایرامعلی، علی پاشا، آللاه قولو خداوئردی و….