پیشه وری و فرقه دموکرات آذربایجان
کیامهرفیروزی
قسمت دوم
گروه تاریخ :وقتی شوروی تصمیم به ترک آذربایجان گرفت پیشه¬وری به کنسول شوروی درتبریزمراجعه می¬کند تا به تصمیم شوروی اعتراض کند ،ناگهان سرکنسول شوروی به پیشه وری پرخاش می‌کندو می‌گوید :آن کس که تو را آورده حالا به تو می‌گوید برو !. اسناد به‌دست‌آمده حکایت از این دارد که مرامنامه فرقه در شوروی تهیه و تدوین یافته و به پیشه وری ابلاغ می‌گردد . ابراهیم نوروزاُف که از طرف ک‌گ‌ب و در پوشش خبرنگار نظامی در شهریور ۱۳۲۰ به همراه ارتش سرخ وارد ایران شد در خاطرات خود می‌نویسد :» در سال ۱۳۲۳ درجلفای شوروی در داخل قطار ملاقاتی بین میر جعفر باقراُف دبیر حزب کمونیست باکو با پیشه وری انجام شد و مرامنامه فرقه دموکرات آذربایجان به پیشه وری ابلاغ گردید «(مرادی ،۳۱۷،۱۳۸۸) دلیل نام‌گذاری فرقه به نام دموکرات،فریب افکار عمومی بود . تا این تشکل کمونیستی راتداوم جریان میهن‌پرستانه دموکرات شیخ محمد خیابانی معرفی نمایند . افرادی از شوروی و باکو برای راه انداختن غائلة فرقه دموکرات تحت عناوین کادرامنیتی ارتش سرخ،کادر حزبی،زمین‌شناس ،کارشناس نفتی وغیره به آذربایجان گسیل می‌شدند . با تشکیل نخستین کنگره فرقه دردهم مهرماه ۱۳۲۴و مجلس مؤسسان در آبان ماه همان سال،فرقه دموکرات عملاً کنترل بخش‌هایی از آذربایجان را به دست می‌گیرد و در راستای تجزیه گام برمی‌دارد . هم‌زمان ارتش سرخ اقدام به مسلح کردن فرقه می‌نماید. حتی لباس فرقه‌ای هادر واقع همان لباس سالدات های روسی بود. عکس‌های دسته‌جمعی اعضای فرقه با یونیفورم روسی و در کنار عکس استالین مؤید این مدعا است . در اوان شکل‌گیری فرقه مقاومت‌های زیادی در اقصی نقاط آذربایجان از سوی مردم نیروهای نظامی صورت پذیرفت . از آن جمله در تبریز و جلفا و زنجان وسایرمناطق. رئیس شهربانی جلفا توسط فرقه‌ای هاو با حمایت ارتش سرخ دستگیر شد . پادگان تبریزکه در محاصره ارتش سرخ بود به تصرف فرقه‌ای ها درآمد . در ۲۱ آذر۱۳۲۴ حکومت آذربایجان با نخست‌وزیری پیشه وری واعضای کابینه آن متشکل از سلام‌الله جاوید محمد بی ریا،جعفر کاویانی مهتاش،اورنگی،الهام و کبیری و با حمایت همه‌جانبه ارتش سرخ اعلام موجودیت می‌کند . تیپ ارومیه به فرماندهی سرتیپ زنگنه،آخرین مقاومت ارتش در برابر فرقه و ارتش سرخ بود. مقاومت مردم ارومیه در مقابل فرقه تا ۲۸آذرطول می‌کشد. اما در نهایت فرقه‌ای ها با حمایت ارتش سرخ غلبه می‌نمایند. قاضی محمد در کردستان با حمایت مستقیم شوروی اقدامات مشابهی انجام می‌دهد . دولت ایران به نخست‌وزیری حکیمی و نمایندگی حسن تقی زاده که هر دوآذربایجانی هستند به سازمان ملل شکایت برده و هم‌زمان دولت آمریکا در خصوص لزوم تخلیه آذربایجان به شوروی اولتیماتوم می‌دهد . با روی کار آمدن احمد قوام حوادث سیردیگری می‌یابد. قوام به فراست دریافته بود که مسئله آذربایجان باید در مسکو حل‌وفصل شود . در ۲۹ بهمن ۱۳۲۴ به همراه هیئتی به مسکو سفر می‌کند . مذاکرات او ومقامات شوروی بالاخص استالین پیرامون مسئله خروج شوروی از آذربایجان و اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی بود . قوام با تیزبینی،مسئله نفت را به خروج شوروی از ایران موکول می‌کند و وعده به تصویب رسیدن اعطای امتیاز نفت شمال رادر مجلس پانزدهم به شوروی می‌دهد . مفاد توافق‌نامه قوام با شوروی در برگیرنده مواردی همچون تخلیة ایران از قوای شوروی و طرح امتیاز نفت شمال در مجلس پانزدهم بود .از فروردین ۱۳۲۵ تا خرداد همان سال تخلیه نیروهای ارتش سرخ آغاز شد . از عوامل مهم چرخش سیاست شوروی در قبال بحران آذربایجان ،مقاومت مردم آذربایجان در مقابل فرقه و ارتش سرخ ،فشارهای بین‌المللی اولتیماتوم ترومن رئیس جمهور وقت آمریکا ووعده امتیاز نفت شمال توسط قوام بود . شاید از میان عوامل فوق ،فشاردول پیروز جنگ به شوروی،بویژه آمریکا را بتوان مهم‌ترین عامل تلقی کرد . در زمان روزولت و صلح پایدار با شوروی ،چرچیل از خطر گسترش کمونیزم خبر داد . سیاست تقابل با کمونیزم از دوره ترومن آغاز شد واتفاقاً نخستین مورد آن بحران آذربایجان بود . خروج ارتش سرخ از آذربایجان و یونان و عدم مداخله در امور ترکیه ،امتیازاتی بود که شوروی‌ها در قبال به رسمیت شناخته شدن حریم هوایی خود در اروپای شرقی به غرب دادند. پیشه وری به همراه هیئتی عازم تهران شد و مذاکراتی با مقامات دولتی و به وساطت سادچیکف سفیر شوروی انجام داد . نامه استالین خطاب به پیشه وری در تهران به او ابلاغ شد . در این نامه ،استالین به پیشه وری توصیه می‌کند که شرایط را درک نموده و بر اصول انقلابی خود پافشاری نکند.(همان،۴۰۶) لازم به ذکر است که پیش‌ازاین وپس ازتوافق شوروی با خروج از ایران ،نامه‌ای با امضای ۵ تن از سران فرقه واز آن جمله پیشه وری به استالین نوشته شده که در آن از پشت کردن شوروی به فرقه وترک ایران گلایه شده و از استالین درخواست اسلحه و کمک‌های بیشتری می‌شود . مذاکرات تهران به نتیجه نرسید . مظفر فیروز در رأس هیئتی به تبریز رفت وموافقت‌نامه‌ای به امضا رسید. اختیاراتی به انجمن ایالتی داده شد . پیشه وری از نخست‌وزیری صرف‌نظر کرده و به صدرفرقه اکتفا نمود. اما در مورد شاخه نظامی فرقه مشکلاتی پیش آمد .
دولت مرکزی از دادن عناوین و درجة نظامی به اعضای فرقه خودداری کرد . چرخش درسیاست قوام آشکار شدواعزام نیروهای نظامی آغاز گردید . زنجان اولین منطقه‌ای بود که با کمک ارتش و نیروهای مردمی از آن جمله ذوالفقاری ها،ازاشغال فرقه آزاد شد. جالب توجه اینکه فرماندهی ارتش برعهده حسین هاشمی داماد باقرخان بود . حرکت ارتش از قافلانکوه به طرف آذربایجان تداوم یافت و در روز ۲۱ آذر تبریزنجات یافت .
نکته جالب توجه اینکه تبریز پیش از ورود ارتش به دست مردم افتاده بود وفرقه ای ها توسط مردم قلع‌وقمع شدند . ورود ارتش امنیت فرقه_ای_ها راتأمین نمود . عدم وجود پایگاه اجتماعی فرقه دموکرات مهم‌ترین عامل دلیل شکست فرقه بود. جمعیت آذربایجان در سال ۱۳۲۵ حدود ۵ملیون نفر بودوتعداد نفرات ارتش حدود ۷هزارنفر بود. اگر یک درصد مردم آذربایجان یعنی ۵۰هزارنفرحامی و پشتیبان فرقه بودند،دموکرات‌ها به راحتی می‌توانستند در مقابل ارتش ۷هزارنفری مقاومت کنند . دلیل سقوط سریع فرقه نداشتن پایگاه اجتماعی بود. مرز نخجوان به مدت ۴۸ ساعت باز شد تافرقه_ای_ها بتوانند به شوروی بگریزند. آن گروه از اعضای فرقه که موفق به فرار به شوروی شده بودند ،اعدام ،زندانی و یا به سیبری تبعید شدند . سهراب طاهری یکی از فراریان فرقه به شوروی در مصاحبه مورخه ۱۸ آذر ماه ۸۹ با تلویزیون پان ترکی گوناذTV اذعان کرد که بسیاری از فراریان فرقه که رفتار شوروی‌ها را دیدند قصد بازگشت به ایران ومعرفی خود به ارتش را داشتندکه با مخالفت شوروی‌ها مواجه و به سیبری تبعید شدند . حسن نظری در کتاب گماشتگیهای نافرجام و سرگرد پرویز اکتشافی در خاطرات خود به سرنوشت تحقیرآمیز فراریان فرقه در شوروی اشاره دارند. محمد بی‌ریا وزیر معارف دولت پیشه وری وصدرفرقه در روزهای آخر بودکه بیش از ۳۰ سال دربد ری و تبعید و زندان در شوروی پس از انقلاب ۵۷ به ایران بازگشت و در جلسه‌ای در تبریز در حضور مردم به صراحت اظهار کرد : ما راه خطا رفتیم واشتباه کردیم شما جوانان اشتباهات ما را تکرار نکنید »نحوه فرار پیشه وری و غلام یحیی با سایر فرقه_ای_هامتفاوت بود . آن‌ها با مقادیر زیادی پول و اشیای قیمتی به شوروی گریختند . در جلسه‌ای که پس از شکست فرقه و فرار اعضای آن در باکو تشکیل می‌شود ،پیشه وری علت شکست فرقه راعدم درک صحیح از پیوندهای عمیق آذربایجان با فرهنگ و تمدن ایرانی عنوان می‌کند و با پرخاش شدید باقراُف مواجه می‌شود . جعفرباقراُف در دوره حکومت خود حدود ۲۲۰۰۰ نفر را به بهانه مخالفت با حزب کمونیست از بین برد و خودش هم در دوره خروشچف محاکمه و اعدام شد .
عملکرد یکساله فرقه:اقدامات عمرانی و اصلاحی در دوره یکساله فرقه دموکرات در آذربایجان انجام شد . اقداماتی در جهت تأمین حقوق کارگران ،آسفالت خیابان‌ها در تبریزوبرخی اقدامات دیگر. همچنین در راستای اهداف سوسیالیستی ،اراضی خصوصی مالکان بین دهقانان تقسیم شد . بسیاری از مالکان به شهرهای دیگر گریختند. بیشترین توجه فرقه به مسئله زبان ترکی بود. در ادارات و مدارس استفاده از زبان دری(باصطلاح فارسی) ممنوع شده بود . سیاست پالایش زبانی یعنی زدودن واژگان ایرانی وجایگزینی واژگان ترکی دنبال می‌شد .
همان پروسه‌ای که در آرّان (آذربایجان جعلی) صورت پذیرفته بود . چاپ اسکناس از دیگر اقدامات فرقه بود. جالب است که این اسکناس‌ها در باکو چاپ می‌شدودراختیار فرقه قرار می‌گرفت. نشریه وطن یولوندا با رویکرد پان ترکی در چاپخانه ارتش سرخ در تبریز به چاپ می‌رسید . نسخ خطی به زبان دری (باصطلاح فارسی ) آتش زده می‌شدواین همه در راستای ایران ستیزی صورت می‌پذیرفت . اقدامات عمرانی فرقه دموکرات با استفاده از امکانات و لجستیک ارتش سرخ انجام می گرفت. بسیاری از اقدامات عمرانی فرقه جنبه عوام فریبانه داشت وبا امکانات مالی ارتش سرخ صورت می‌پذیرفت . بریتانیا نیز در دوره استعمار شبه‌قاره هند ،برخی اقدامات عمرانی انجام داد . شوروی هم به هنگام اشغال افغانستان برخی اقدامات عمرانی در راستای اهداف خود به انجام رسانید. سؤال این است : آیا اشغالگران با اقدامات عمرانی می‌توانند میان مردم کشور اشغال شده مقبولیت و مشروعیت بیابند؟ بهای چنین اقداماتی ،بدون تردید تجزیه و تکه و پاره شدن مام میهن بود مصداق :
خانه‌ای کو شود از دست اجانب آباد/ رشک ویران کُنش آن خانه که بیت الحزن است
جامه ای کونشودغرق به خون بهروطن / بِدَر آن جامه که تنگ من وکم ازکفن است
مقاومت‌های مردمی وجنایات دموکرات‌ها:نظری اجمالی بر اسناد و مدارک محرمانه ک‌گ‌ب که پس از فروپاشی شوروی منتشر شده ،همچنین اسناد موجود در آرشیوهای مجلس شورای اسلامی واسناد مربوط به سرکنسولگری انگلیس در تبریزوسایراسناد و همچنین گزارش‌ها و خاطرات شاهدان عینی و سیر حوادث نشان می‌دهد که فرقه دموکرات از هیچ پایگاه اجتماعی برخوردار نبوده واساساً ساخته و پرداخته شوروی و شخص استالین وباقراُف بوده است . خاطرات میرزاعبدالله مجتهدی که به صورت روزشمار نگاشته شده و منبع بسیار مهمی برای ترسیم شرایط و اوضاع و احوال آن روزهای تبریزبه شمار می‌رود . در دوره یکساله فرقه که با زبان ملی ستیزمی‌شد وتدریس در مدارس و حتی مکالمه با زبان دری(باصطلاح فارسی) ممنوع وحتی سزاوار مجازات بود، مردم آذربایجان و بالاخص تبریز در تقابل با خواست دموکرات‌ها ،اعلامیه‌های مجالس ترحیم رابه زبان دری می‌نوشتند . تابلوی مغازه‌ها نیزبه همین زبان نوشته می‌شد(مجتهدی ،۷۳،۱۳۸۱)» مردم در اطراف دکه ای که رادیو داشت و برنامه‌های بخش فارسی را با صدای بلند پخش می‌کرد،جمع می‌شدندو به اخبار بخش فارسی گوش می‌کردند.« برخی از گزارش‌های شهود حکایت از تعدی و تجاوز فرقه ای ها به نوامیس مردم دارد . به ویژه در خلخال و زنجان ومیانه.
اقبال آذردر جلسه ای با حضور اعضای فرقه وافسران روسی در تبریز شعری به زبان دری(باصطلاح فارسی ) در نکوهش اجنبی می‌خواند :
لباس مرگ براندام عالمی زیباست / چه شد که کوته وزشت این قبابه قامت ماست
چرا که مجلس شورا نمی‌کند معلوم / که خانه خانه غیراست یا که خانة ماست
با شنیدن این اشعار مردم گریه سر می‌دهند واقبال آذر خطاب به مردم می‌گوید : شما باید خون گریه کنید در پاسخ به فرقه‌ای-ها به صراحت می‌گوید : من تُرک نیستم،ایرانی هستم . پس از این ماجرا فرقه ای ها او را تحت تعقیب قرار داده از بلدیه اخراج می‌کنند مردم ،پس ازسقوط فرقه ،کتاب‌های ترکی را که فرقه منتشر کرده بودآتش می‌زدند. این واکنشی در مقابل افراطی‌گری دموکرات‌ها بود. آقای محمدحسن عزیز عرب یکی از شاهدان عینی،در اوان حوادث مربوطه شعری سروده‌اند:
درون خاک وطن لشکر عدو دیدن / به دیده تیر وبه دل همچو خنجر تیز است شفق زسرخی خورشید و ماه تابان نیست/ نشانه دل خونین اهل تبریز است
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۳ آذر ۱۳۹۴ ساعت ۶:۴۴ ق.ظ
