صفی الدین اورموی
اکبرسعادت
آنادیلیمیز: شرق دونیاسی نین ان مشهور موسیقیچی و موسیقیشوناسلاریندان ساییلان صفی الدین ابدولمومین ابن یوسیف ابن فاخیر اورموی آذربایجانین قدیم مدنیت مرکزی اورمیا شهرینده ۱۲۱۶-جی ایلده آنادان اولموش‌دور. ایبتیدای تحصیلینی اوز وطنینده آلمیش، موسیقی ساوادی نین الیفباسینی و اوددا چالماغی دا بورادا اویرنمیش‌دیر.سونرادان عرب خیلافتی نین پایتاختینا،بوتون یاخین و اورتا شرقین علم و مدنیت مرکزی اولان افسانوی باغداد شهرینه گله رک،دورونون ان یاخشی اونیوئرسیتئت لرین دن ساییلان “موستنسریه”ده تحصیلینی داوام ائتدیرمیش دیر.او، بورادا فلسفه نین، منتیقین تیببین، ریاضیاتین، آسترونومیانین و دیل لرین اساس‌لاری ایله تانیش اولور.موسیقی صنعتینی اویرنمکده داوام ائدن صفی الدین ختتات لیقدا دا بویوک اوغور قازانیر.تصادفی دئییل کی، اولجه او، موسیقی ساحه سینده دئییل، ختتات کیمی شوهرت تاپیر و عباسی لر سولاله سی نین سون نماینده سی خلیفه ال-موستسیمین سارایینا دعوت اولونور.
آز واختدا خلیفه نین یاخین اهاته سینه داخیل اولان سنتکار بیر مدت دن سونرا سارای کیتاب خاناسی نین رهبری و باش ختتات تعیین اولونور.کیتاب‌لارین اوزونو کوچورمک و کیتاب‌خانا رهبرلیگی صفییالدینی موسیقی تحصیلینی داوام ائتدیرمک دن_یاییندیرمیر،عکسینه زنگین کیتاب خزینه سینده او،اوز بیلیگینی آرتیریر، ائله‌جه ده سارای داکی قبول‌لار زامانی اود چالماسی ایله هامی‌نین رغبتینی قازانیر.اونون اود چالغی‌سی باره ده بیر نئچه افسانه وار.بیر افسانه ده دئییلیر کی،قیرخ گون سوسوز قالان دونی آرخا بوراخیرلار.
بو زامان تصادفن صفی الدین اورالاردا اود چالیرمیش.دوه آرخا چاتهاچاتدا اودون سسینی ائشیدیب آیاق ساخلاییر.صفی الدین چالغی‌سینا آرا وئردیکجه، دوه سویا دوغرو دارتینیر، او چالغی سینی داوام ائدینجه، دایانیر.آرتیق اوچونجو موسیقی پارچاسی چالیناندا دوه‌نین گوزلرین دن یاش آخیردی.دانیشیلان باشقا بیر احوالات صفی الد‌نین مشهور باغداد باغلاریندان بیرینده اود چالماغی حاقیندادیر.
او،چالدیقجا باغدا اوچان بولبول قاناد ساخلاییر.یاخین لیق داکی بوداق‌لاردان بیرینه قونوب اودون باغرین دان قوپان سئهرلی سس‌لره سانکی قولاق کسیلیر.موسیقی بولبولو ائله تسیرلندیریر کی، او داها دا یاخین‌لاشاراق اوخوماغا، قانادلارینی موسیقی نین هاواسینا اویغون چیرپماغا باشلاییر.
بیر آز سونرا ایسه بولبول قورخوسوز هورکوسوز آدام‌لارین آراسیندا جه-جه وورماغا باشلاییر. صفی الدین اوزونو هم ده ایستعدادلی پئدوقوق کیمی تانیتمیشدی. بوتون شرق عالمینده اونلو سنتچی لر کیمی آد چیخارمیش بیر چوخ موسیقیشوناس‌لار اونون شاگیردلری اولموش‌لار.
(مشهور آذربایجان موسیقیشوناسی ۱۳-۱۴ عصرلر) ابدولقادیر ماراغایی اوزونون “مقاسیدول الهان” اثرینده یازیردی کی، ابدولمومین صفی الدین اورموی بیر چوخ گورکم لی شخصیت لرین معلمی اولموش‌دور.
بون‌لارین سیراسیندا شمس الدین سوهروردی، علی سیتان، حسن ظفر و حسام الدین قوتلوق بوغا کیمی تانینمیش موسیقیشوناسلارین آدلاری چکیلیر. صفیه دان ایکی یئنی موسیقی آلتی یاراتمیشدی-”نوزهه” و “موغنی”. نوزهه معاصر آرفا (چنگ) و کانونا بنزییردی. بو آلتین ۸۱ سیمی واردی. سویود، سرو و یا شومشاددان دوردبوجاق شکلینده دوزلدیلیردی.
موغنی نین ۳۳ سیمی واردی و خاریجی اوخشارلیق باخیمین‌دان روبابا بنزییردی. ساده‌جه چاناغی ایری ایدی. موغنی اریک آغاجین دان دوزلدیلیردی. بون‌دان باشقا صفیددین هم ده ایستعدادلی بستکار ایدی. اونون صنعتی نین بو جهتی حاقدا دا افسانه دولاشماقدادیر. دئییرلر کی باغداددا لیززهخان آدیندا بیر موغننی یاشاییرمیش. او، تئز-تئز صفی الدینله گوروشر بیرلیکده چالیب-اوخویارمیش‌لار. صفی الدین اونا موسیقی درسی کئچرمیش. بیر گون، سارای قبول‌لاری‌نین بیرینده لیززهخان گوزل بیر ماهنی اوخویور. ماهنی هامییا خوش گلیر و خلیفه اونون مولفی نین آدینی سوروشور.
بستچی‌نین صفی الدین اولدوغونو بیلنده اونو قبولا دعوت ائدیر و بوتون قوناق‌لار سنتکارین اوددا چالدیغی موسیقی لردن فئیزیاب اولورلار. ۱۲۵۸-جی ایلده چینگیز خانین نوه‌سی هولاکو خانین سرکرده‌لیک ائتدیگی مونقول قوشون‌لاری باغدادی توتور. خلیفنی عائله‌سی ایله بیرلیکده اعدام ائدیرلر و بونونلا دا ۶۰۰ ایللیک عرب خیلافتینه سون قویولور. خلیفه نین یاخین آدام‌لاری آختاریلیردی و صفی الد‌نین ده آدی بون‌لارین سیراسیندا ایدی. اونو شخصا تانیمیش تاریخچی لردن حسن اربه لنی همین حادثه لری بئله تصویر ائدیر: صفی الدینین یاشادیغی محله هولاکو خانین قوشون‌لاری ایله اهاته اولونموشدو. محله جامااتی، خصوصیله ده سفیددین اولوم تهلوکه سی آلتیندا ایدی لر. قوشون سرکرده لرین دن بیری اوتوز نفرلیک دسته ایله صفیددی‌نین یاشادیغی مولکون قاپی‌سینی سیندیرماغا باشلادی.
ائو ییه سی جسارتله دویوشچولرین قارشی‌سینا چیخاراق، اونلاری ادب-ارکانلا ائوه دعوت ائدیر. سارایدا یاخشی دیپلوماتیا مکتبی کئچمیش صفی الدین “قوناق‌لار”لا اومومی دیل تاپا بیلیر. چوخ سوز-صحبت‌دن سونرا دسته باشچی سی محله جامااتینا توخونمادان، صفی الدینی گوتوروب، هولاکو خانین حضورونا گتیریر. سنتکار اودونو کوکله ییب، هزین بیر مئلودیا چالیر، ضیا آدلی موغننی ایسه اوخوماغا باشلاییر. خانین یانین‌داکی‌لارین هامی‌سی صفی الدینین اوستالیغینا و آغلینا اهسن دئییرلر. هولاکو خان اونا اوز ساراییندا ایش تکلیف ائدیر، محله جامااتی ایسه تهلوکه دن قورتولور.هولاکو خانین وزیری شمس اد-دین جووئینی (تانینمیش تاریخچی الاددین جووئینی‌نین قارداشی) صفی الدینی اوز حمایه‌سی آلتینا آلیر. اوغلان‌لاری بهاددینله شرفددی‌نین تربییه‌سینی اونا هواله ائدیر.
صفی الدین اونلارا هرطرف لی تحصیل وئرمه‌یه چالیشیر.لاکین طبیعی کی، موسیقی درس لرینه خصوصی فیکیر وئریر.شرافددین تحصیل دکی اوغورلاری ایله معلمی‌نین هوسن رغبتینی قازانیر و اورموی تبریزده قلمه آلدیغی بئش حیسه لیک مشهور “ریسالئیی-شرفی” آدلی موسیقی ریساله سینی اونا اتحاف ائدیر. جووئینی لر عائله سی حوکمدارین نظرین دن دوشدوک دن سونرا صفی الدین عومرونون سون ایللرینی یوخسوللوق ایچینده کئچیریر و ۱۲۹۴ -جو ایلده باغدادداکی بورج‌لولار حبس‌خاناسیندا دونیاسینی دییشیر.
صفی الدین هله باغداددا سارایدا ایکن ۱۲۵۲ جی ایلده “کیتاب-ال ادوار”آدی ایله مشهور اولان موسیقی ریساله سینی تاماملاییر. کیتاب عرب دیلینده یازیلمیش و اون بئش فصیل دن عبارت ایدی.ماراق لی‌دیر کی،بو اثرده قال‌دیریلان موسیقی نظریه‌سی مسئله‌لری بو گون ده آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ییب.موغام‌لاردان بحث ائدن دوققوزونجو فصیل چاغداش اوخوجونو داها چوخ ماراقلان‌دیرا بیلر.
بورادا عمومیتله، ۱۲ موغام دستگاهینین آدی چکیلیر کی، بون‌لارین دا چوخوسو بیزه معلوم‌دور: اوششاق، نوا، ابو سالیک (“بوسالیک”) راست، عراق، اصفهان، زیرافکند، بوزورق زنگوله، رهاوی، حسینی و هیجاز. اون بیرینجی و اون ایکینجی فصیل لرده صفی الدین اوز سئویم لی اودونو تصویر ائدیر. موسیقی نین نوت یازی‌سینا هسر ائدیلن اون بئشینجی فصیل موسیقیچی و موسیقیشوناسلارین سونراکی نسیل لری اوچون خصوصیله ماراق لی‌دیر.صفی الدین اورموی “کیتاب ال-ادوار” ریساله سی نین اولینده یازیردی کی،عمل لرینه تابع اولدوغو و قلب لری‌نین ایستک لرینه عمل ائتمکده خوش الامت گوردوگو، اونا تاپشیردی کی، “نغامه”نین تعریفی، “بود” و “داور”لارین نیسبت لری، “ایقا” و اونلارین نوولری حاقیندا قیسا معلومات یازسین کی، بو علمه و تجروبه یه بیر خئییر وئرسین. بو تاپشیریغا ایتاتکارلیقلا عمل ائده رک، اورموی حافیظه‌سینده اولان‌لاری یازدی و قئید ائتدی کی “بو سنتی دقتله اویرنن، اول لر بیلمدیگی و چوخسونو زامانین مهو ائتدیگی بیر سیرا شئی لره واقیف اولار”.آرتیق ۷-۸ عصردیر کی، شرقین و قربین بیر سیرا عالیم لری بویوک موسیقی شوناس صفی الدین اورموی‌نین “کیتاب ال ادوار”، ائله جه ده “شرفیه” ریساله سینده وئریلن چوخ قیمت لی عالیمین اوزونون بویوک توازوکارلیقلا قئید ائتدیگی “بیر سیرا شئی‌لره واقیف اولورلار” و اورموی نین اولمز عنعنه لرینی داوام ائتدیریرلر.
اینگیلیس عالیمی جورج فارمئرین دئدیگینه گوره، صفی الدین دن سونرا گلن بوتون عرب فارس، تورک دیل لی مولف لرین هامی سی اونون نظریه سی نین داوام‌چی‌لاری اولموش‌لار.
بو عالیم لردن بیز محمد جورجانینی،ابدولقادیر ماراغاینی،قوتبددین شیرازینی، ماحمود آمولینی ابدوررحمان جامینی، زئینلابدین حسینینی کاوکابی بوخارینی، درویش علینی، میرزه بیی،میر موحسون نووابی و ۲۰عصرده بویوک عالیم و بستکار اوزئییر حاجیبیووو گوستره بیلریک.
اورموی نین ریساله لری اورتا عصرین قاران لیق‌لارینی یاراراق،اونیکال علمی اثرلر کیمی بو گون ده یاشاییر و دونیانین بیر سیرا شهرلری نین کیتاب‌خانالاریندا قیمت لی الیازمالار کیمی ساخلانیلیر:نیو-یورکون،پاری‌سین، بئرلی‌نین ویانانین،قاهیره‌نین،ایستانبولون،سانکت پئتئربورقون، تئهرانین، باکینین و سایر.
مشهور آوروپا عالیمی رافائل گئورق کیزئوئتتئر اورموینی “شرقین زارلینوسو” آدلاندیرمیش‌دیر. بویوک اینگیلیس عالیمی چارلز پارری صفی الدینین جدولینی او واختا قدر یارانمیش جدول لرین ان موکممه لی حساب ائدیردی. جورج فارمئر ایسه صفی الدینی پارلایان اولدوزلا موقاییسه ائدیب، اونو “سیستئم چی لیک مکتبی نین” بانی‌سی آدلاندیرمیش‌دیر.
صفی الدین اورموی نین اثرلری شرق موسیقی نظریه سی نین، علمی‌نین اینکیشافیندا یئنی دووردور. او، موسیقی علمینه “سیستئم‌چی‌لیک”مکتبی‌نین یارادیجی سی کیمی تابولاتورانین بانی سی کیمی داخیل اولموش‌دور.اورموی نین بؤیوک نایلیتی،اومومن شرقین سس سیستئمی نین قایدایا سالینماسین دان عبارت ایدی. اونون سیستئمی نین اساسینی تشکیل ائدن اون یئددی پیلله‌لی قامما ال کیندی‌نین ۱۲ تون‌لو خروماتیک قامماسین‌دان هم ده ال فرابی‌نین ۲۲ تون‌لو قامماسین‌دان فرق‌لنیر.
او، شرق موسیقی‌سی‌نین ۱۲ موغام دایره‌سی‌نین و ۶ آوازینین سس قاتارینی دیاتونیک قاممانین چرچیوه‌سینده وئرمیش‌دیر.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۰۵ تیر ۱۳۹۵ ساعت ۵:۵۸ ق.ظ
