دیکلمه
شهرام گلکار
سون بولوم
آنادیلیمیز: رافیق تاغی حئکایه‌لرینین بیرینینین اورتا یئرلرینده دئییر کی؛ »ادبی‌لیک ابدی‌لییین تأمیناتچی‌سی‌دیر«. بونا دایاناراق، ساده‌جه گؤیچک سسله هانسی‌سا بیر یاپیتی اؤنجه‌دن بیر کز ایکی کز اوخویوب، سونرا مدرنیته سایه‌سینده اؤنجه‌دن حاضیر اولان موسیقی‌لردن بیرینی فوندا وئریب، ال قاتیب هؤروتون جانینا کاراته کاتاسی کیمی باشلانیشینی قورتاریشینی حئسابلاییب اوخویوب بیترمه‌سینین هاراسیندا ادبیات بیر ایز اولا بیلر.
ابدیّته – اونون تیلسیمینی قیرماغی بیلدین‌سه، آسانجا اورداسان. ابدیته قوراشدیرمقلا، بیجلیکله گئتمیرلر کی.
هم گؤزل گؤیچک سسه گلدیکده ایسه، یاشانتیمیزین کئچمیش و ایندیکی حالیندان بعضی دئنه‌ییملریمیز بیزی ان گؤزل سسلرین بئله زامان بلله‌یینده گئنلده گؤزدن دوشوب یئنی ذؤوقلرین دویوسونو دبرتمه‌دییینین چوخونلوقدا گؤرگو تانیقی اولمامیزی دفعهلرله گؤسترمهییب می!؟
»دیکلمه«سسلندییی سورجده سو شیریلتیسی کیمی‌دیر دئمه‌یه ده دیلیم گلمیر، چونکی او سیرادا همن سویون یانلیش داشلارا توخونوب هم ده دوز آخاریندا آخا بیلمهیهجهیینی آز گؤرمهمیشیک. هله بونلاری گؤرمزدن گلسکده کؤکوندن هئچ بیر شئی اولمایان بو، بو سو شیریلتیسینین اویوشدوران آنلیق چیخیشلی دیغالیق آخیشینی ابدیلییی آندیرا بیلهجک هانسی ادبیاتینا سیغینا بیلمک اولار کی!؟
عینی گون سانال پلاتفورموندا پایلاشیلان هانسی‌سا بیر یاپیتین همن دیغال سسلندیریجی اینسانلار طرفیندن بوتون دویولارینی ائلئکتیریک سوپورگه‌سی‌نین تام عکسینه بیردن بوغاز بورولاریندان دیشاری تولازلادیقلارینی آز گؤرمهمیشیک. هانسی ادبی اولای بؤیله‌سینه اورتایا گله بیلر آخی! دیغاللاری کیچیمسه‌میرم؛ چوخلو یاپیتلار ذاتن نئچه دیغالین ایچینده ده اورتایا گله بیلیر، آنجاق ایشدن آزاجیق باشی چیخانلار چوخ گؤزل بیلیرلر کی، بو آزاجیق دیغاللارین فونوندا گئنلده چکمه‌سی قولای اولمایان قان ترلی چالیشمالارین بیلگی و دوشونجه آکسانلی بیلینجلی چتین گونلر آیلار لاپ بئله ایللر دایانیر.اولوب کی، گوجلو شاعیرلردن بعضیسی اؤز شعرلرینی یا باشقا گوجلو یازارلارین یاپیتلارینی اوخودوقلاری اولوب، اؤرنه‌یین فروغ فرخزاد، احمد شاملو، سهراب سپهری، احمد عاریف، ابراهیم صدری، شهریار و باشقالاری. باخمایاراق کی سایدیقلاریمین هامیسینین ائدگیسی آلتیندا اولدوغوم اولوب، آنجاق بو سسلندیرمه‌لری بئله هونر جؤهری ایله دیرلندیرمک دوغرو دئییل سانیرام.ادبیاتین حیاتا گتیردییی اینسانلاردان یا دا ادبیاتی حیاتا گتیرن اینسانلاردان، اونون یا اونلارین یاراتدیغی دونیادان خبرسیز اولان اینسانلار الینده خریطه اولسا دا لازیملی یئره وارامازلار.
***
موعاصیر حئکایه‌لر استروکتورجا(یاپتیریم‌جا، قورولوش‌جا) مؤللیفدن آسیلی اولمادان فورمالاشیر. بو قورولوش بعضن مؤللیفی کنارا ایته‌له‌ییر ده. (رافیق تاغی)آرتیق بللی‌دی کی اللشتیری اساس قورولوش اوزه‌رینده قورولور؛ بورادا منیم داها چوخ اوزه‌رینده دایاندیغیم نؤقطه رافیق تاغی‌نین ایکینجی جومله‌سی‌دیر: »بو قورولوش بعضن مؤللیفی کنارا ایته‌له‌ییر«. اصلینده باشیندان بری قراعت اوچون اویقولاماغا چالیشدیم مانیفئست اساس گوجونو دئمک اولار بو جومله‌دن آلیر. قراعتی یا دیکلمه‌نی هونر کیمی وار سایماغیمیز اوچون اونون هارداسا مؤللیفی یا دا اویقولاییجینی دیشلاییب، اؤزونون نه‌سه آرتیرا بیلمه‌سی اوچون اورتادا نه‌سه اولمالی‌دیر؛ ایندی بورادا اورتادا دئدیییمیز شئی یوخسا یاخود هر هانسی سببدن یارانمیرسا، دئمک کی هم ذهنی هم ده پراکتیک جهتجه قاباغا قویولاسی بیر شئی ده یوخدور. گؤزل سسله یاپیتی سسلندیرمک قراعتین اؤزودور، بونون کناریندا نه‌سه اولارسا ‘اوسته گل’ یا علاوه ساییلار. آکسی حالدا قراعت یا سسلندیرمه اوخولانی یا دا اوخونولموشو ایچی‌بوش توفنگه دؤندرمکدن باشقا بیر شئی اولا بیله‌مز.دئسپوتلار مدنیّته میلچک کیمی قونار. »رافیق تاغی«نه گؤزل دئییب اؤلمز رافیق! نه‌دنسه بونون آکسینی دوشونمک اولمور. قورخولو زامانلاردا ادبیاتین »اَ«ینی بیلمه‌ییب دوشونمه‌ینلر، ایندی اونون بوتؤو دؤردبوجاغینی قامارلاییبلار؛ همن چاغ جانلا-باشلا اورتالیقدا قیلینج-قلم اوینادانلارا دیرک یا دا دولایلی شکیلده دئییرلر؛ یئرین قیراغینا گلسه‌نیز قیچینیزی قیراریق.»ایش بوراسیندادیر کی، منیم صولح دؤورونده قازاندیغیم شؤهرت موحاریبه دؤورونده لوزوم‌سوز اولا بیلر. موحاریبه‌ده‌کی شؤهرت ده صولح دؤورونده گرک‌سیزله‌شیر.« رافیق تاغی
شؤهرت اساسن هاردا لازیم گلیر: دونیا سنی، یا سن دونیانی آلداداندا. اینساندا آلداتماق مرامی یوخدورسا، شؤهرت اونا معناسیز گؤرونه‌جک. رافق تاغی
…شؤهرتین زیروه‌سیندن ییخیلان نظری جهتجه سالامات قالمامالی‌دیر. بو، هوندورلوکدن ییخیلماغین عینی‌دیر. شؤهرت‌دن ییخیلانین اؤلومو قاچیلمازدیر… رافیق تاغی
باشقا آنلامدا، دئسپوتلار مدنیتی دیرینی بیلدیکلریندن قامارلامازلار؛ صیرف قوللانسینلار دئیه اوزه‌رینه چؤکرلر. اونلار اوچون مدنیّت ان دیرلی، واختیندا دا بیر قوش زیلیغی قدر اولا اولمایادیر. فقط زامانین طلبی، مین کره موردار شکیلده قووولسالار دا مینین‌جی کره آنلام‌سیز بیچیمده تکجه‌نه سس تونو ایله ویززز ائدیب اوستونه قونماقدان یانادیرلار.
***
»اثر اوبرازلارین زاماندا حیاتا کئچیریلن ریتمینین قئیدییاتی‌دیر. اوبراز موشاهیده‌چینین حرکتی ایله حجم کیفیّتی قازانیر (پ. آ. فلورئنسکی‌نین عیانی نمونه‌سینی میثال گتیرک: آغاجلارین بوداقلارینین قاتارین حرکتی بویونجا داغیلماسی (۱۸، ۴۰۲). آراسی‌کسیلمه‌دن آخان یک‌جینس زامان ریتم یارادا بیلمز… زامانین تشکیلینه همیشه آیریما، یعنی بؤلمکله نایل اولونور. بدیعی زامان همیشه رئال، آنجاق غئیر-خطّی زامانین دییشدیریلمه‌سی‌دیر…«
دوزدور مدرن استاتوسدان یوکسک دوشونوب یوخاریداکی وئری‌لرین بیر تیک اوستونو دوشونوب اویقولاندیغی‌نین تانیغی اولوروق. آنجاق بیزیم ایندی قایغیمیز بودور؛ جاوانشیر یوسیفلی’نین قناعتینه گؤره »اثر« سایا بیلمه‌یه‌جه‌ییمیز بیر اولایی داها یوکسک دوشونوب هارا وارماق اولا بیلر کی!؟
بیلدیییمیز »کیتاب اوخوماق یا موطالیعه» ائیله‌می مدنیتینه گیریش یاپمادان اؤنجه بعضی گرکسینیم‌لر ایسته‌ییر. اؤیله کی کیتاب اوخویان او پئرفورمانسی اویقولایا بیلسین. اؤرنه‌یین گؤوده‌نین یئمه‌یی ایچمه‌یی یوخوسو آلینیب، یورغونلوغو اولمامالی‌دیر. ایچه‌ریک باخیمدان دا، فیکری موشکوله تاخیلماییب، اویقولایا بیلهجک ان اویغون بیچیمده اولمالی‌دیر. اؤته یاندان دا اوخوماق هوسی اؤزوندن گلمه‌لی و ان اؤنملی‌سی اییتیمه، اؤیرنمه‌یه آجلیق، گرکلی‌لیک دویغوسو بیلنمزدن قابارمالی‌دیر. حالبوکی دیکلمه یا قراعت ائیله‌می اوستده سایدیقلاریمیز اولماق‌سیزین ایی‌جه یاپیلا بیلیر. آنلایاجاغینیز قراعت پئرفورمانسی اوچون اؤن حاضیرلیقلارا گرک یوخدور. ساده‌جه نه‌یی نه زامان اوخویاجاغینی بیل یئتر.
»حرکت، نئجه دئیرلر، موعیین اینتئروال(بیر شئیی دیگریندن آییران آرا، آرالیق، مسافه) »دیل آچیب عیانی‌لشن کیمی« ریتم ایریسی مووافیق هئجانین اوزه‌رینه دوشور – ایکی‌قات عیانی‌لشمه گوجلو بدیعی ائفئکت یارادیر، ائله بیل کی، داواملی شکیلده بارابانا(طبیله) دؤیجله‌نن چوبوق »سینیر« و شعر متنین ایچینده‌کی دونیا بیر آن سوکوتلا دولوب-بوشالیر. هئجالارین دوشمه‌سی و قافیه‌لنمه پرینسیپ‌ینین پوزولماسی شعرین اونونلا برابر دوغولان، یاخود، اونو دونیایا گتیرن ریتم استروکتورونو داغیدیر، موعاصیر پوئزییادا وزنی اعتیباری ایله هر دفعه هئجادان یاییندیقجا »داغینتی ائفئکتی« گوجله‌نیر، اؤزونو سیریماغا چالیشان مطلبین ایفاده‌سی بو تصادوف‌لرده »لنگیدیلیر«، ریتم ایریسی محض اونا عاید اولان هئجا سوبستراتینین(زمین، آلت قات) اوزه‌رینه دوشمه‌دیکده کومپوزیسییا داغینیق فورما آلیر و بو داغینیقلیق ریتمی باشقا و فرقلی موستوی اوزه‌رینه کؤچورور. بو حالدا ریتم ایریسی معنا سوبستراتلارینا سؤیکه‌نیر، معنا اوّلدن-آخیرا قطره-قطره یارادیلان موستوییه باتدیقجا ریتم خطّی سینما یئرینه قدر اییلیر. بو تیپلی شعرلرده ریتم ایریسی ائنینه و اوزونونا گئنیشلندییینه و درینلشدییینه گؤره او، چوخ مورککب استروکتورا مالیک اولور، دئکلاماسییا ائفئکتی اؤلور، شعر ساده‌جه اورکده، پیچیلتی‌یلا اوخونان متنه چئوریلیر. کلاسیک غزلده ریتم ایریسی او درجه‌ده قاباریق‌دیر و اییلمه‌یه او قدر مئیللی‌دیر کی، ایستر-ایسته‌مز اوجادان اوخونماق، اؤزونون یارتدیغی هاواجاتین سسلندیریلمه‌سینی ایسته‌ییر
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۲۸ بهمن ۱۴۰۲ ساعت ۸:۳۳ ق.ظ
