دده قورقود ائپوسو پست مدرنیست رومان دوشونجه‌سینده
یگانه اسماعیلووا
آنادیلیمیز: شاه اسماعیل چالدیران دؤیوشونده مغلوب اولاندا یاشاماغی معناسیز ساییر. خیزری اؤز یئرینه قویوب بیردفعه‌لیک یوخ اولور.
روماندا تصویر اولونموش بو حادثه‌نین تاریخی شاه اسماعیل‌لا هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. تاریخی منبعلر بو حادثه‌یه دایر هئچ بیر اشاره وئرمیرلر. بو سببدن تنقیدچیلر ک.عبدولله‌نی تاریخی آوانتورجا‌سینا تحریف ائتمکده، ختایی‌نی تحقیر ائتمکده و سایره‌ده قینامیشلار. آنجاق مسئله‌نین بو جور قویولوشو مؤلفین اثرده رئاللاشدیردیغی بدیعی کونسئپسییانی، ساده دئسک، ایضاح ائده بیلمیر.
مؤلف ایکی شاه اسماعیل اوبرازی یاراتمیشدیر. بونلاردان »بیرینجیسی«، حقیقی شاه اسماعیل جسماً بو دنیادا اولسا دا، روحاً گؤیلر دنیاسیندادیر. »ایکینجی« شاه اسماعیل، خیزر بو دنیا اوچون دوغولموشدور: جسمی ایله ده، روحو ایله ده یئرده‌دیر. او، هئچ واخت فانی یئر دنیاسیندان قوپا بیلمیر و سوندا بو دنیایا باغلی‌لیغی‌نین قوربانی اولور. »بیرینجی« شاه اسماعیل یئر اوزونده گوجله قالیر: روحو اونو گؤیلره چکیر. شاهی مردان اونو گؤیلره سسله‌ییر. چالدیراندا حقیقی شاه غیب اولمامیشدان اول اونونلا خیزر آراسیندا دیالوق اولور. خیزر اونا یالواریر کی، گئتمه. او دئییر: »- کسمه سؤزومو. من بو بویدا مملکتی فلاکتدن ساخلایا بیلمه‌دیم. آما بو ایشی ائلمه‌لییم. گئدیرم. بیلیرسن، شاهیم، گؤیدن سس گلدی صاباح-صاباح قولاغیما. ائله بیر آز اوّل او سسی دوباره ائشیتدیم. »سنین نه ایشین وار اورالاردا، گده؟! -دئدی او سس. – سن کی اؤز ایشینی گؤروب قورتاریبسان. –شاهی مردانین سسی ایدی. – گل بورا، -دئدی، سنی آخی بوردا گؤزله‌ییرلر. هامی سنی سئونلر بوردادی« .
مسئله‌نین بوتون ماهیتی غیبدن گلن سسله، شاهی مردانین چاغیریش-دعوتی ایله باغلی‌دیر. شاهی مردان کونسئپتی، شیعه طریقتلی طریقتلرده حضرت علی کولتو ک.عبدولله‌نین یاراتدیغی اوبرازی رئال مناسبتلر سوییه‌سیندن چیخاریب، تصوفی-عرفانی دوشونجه قاتینا قالدیریر. یعنی ک.عبدولله‌نین یاراتدیغی »شاه اسماعیل« اوبرازلار کومپلئکسینی قیمتلندیرمه‌نین معیاری تمامیله فرقلی‌دیر. تاریخی-رئالیست یاناشما بورادا اؤزونو هئچ دوغرولتمور. اونو گؤیه سسله‌ییرلر: ختایی یئرده‌کی میسییاسینی باشا ووروب. او، جسمینی ترک ائدیب اؤلمز روحا چئوریلیر. یئرده قالان ایسه جسمدیر. او، خیزری اؤز یئرینده بیر جسم، بدن کیمی قویوب گئدیر.
روماندا اساس سوژئت ایله ختایی سوژئتی‌نین آراسیندا حادثه علاقه‌سی یوخدور. لاکن بورادا ایکی زامان سینکرونلاشدیریلمیشدیر. مؤلف اوخوجونو فراقمنتار شکیلده بیر زاماندان او بیری زامانا آپارماقلا، اصلینده، زامانسیزلیغی نظره چارپدیریر. ختایی سوژئتینده یئرله گؤیون، عادی ایله مقدسین قارشیلاشما مدلی اوخوجویا اوغوزلارلا باغلی سوژئتده باش وئرن حادثه‌لرین اساس ماهیتینی باشا سالیر. یازیچی رومانین اوغوزلارلا باغلی سوژئتینی »دده قورقود« داستانی‌نین افاده پلانی‌نین آلتینداکی ماهیت پلانی اساسیندا قورموشدور. ائلجه ده داستانین افاده و ماهیت پلانی آراسینداکی مناسبتلر مدلینه اساسلانیب، ختایی سوژئتی‌نین »افاده – خیزر« قاتی ایله »ماهیت – شاه اسماعیل« قاتی آراسیندا ایلک باخیشدا گؤرونمه‌ین، لاکن روحلا، کؤنول‌له درک اولونان علاقه قورموشدور. بئله‌لیکله، رومانداکی ایکی اساس سوژئت پلانی (»دده قورقود« سوژئتی و ختایی سوژئتی) داستاندان گلن »افاده-ماهیت« مدلی اساسیندا بیری-بیرینه قوووشموشدور.
متنین دؤردونجو افاده پلانی، دئییلدیی کیمی، روماندا مؤلفین، ک.عبدولله‌نین بیرباشا اشتراکینی تأمین ائدن و متنده آیریجا شریفت دوزومو ایله وئریلمیش علمی شرح پلانی‌دیر. ک.عبدولله بوندان اؤترو »یاریمچیق الیازما« پرییومونو دوشونموشدور. رومان اوخوجویا بیر چوخ یئردن ورقلری دوشموش، جیریلمیش، اوخونماز حالا گلمیش بیر الیازمانین متنی کیمی تقدیم اولونور. هارادا کی الیازمانین ورقلری »ایتیر«، مؤلف اورایا »مداخله« ائدیر.
باشقا سؤزله، ورقلرین ایتمه‌سی مؤلفین متنه داخل اولماسی‌نین اصولودور. ماراقلیسی بودور کی، مؤلف متنه بدیعی اوبراز کیمی یوخ، محض عالیم، شرحچی، تدقیقاتچی کیمی داخل اولور. مثلاً: »الیازما قیریلیر. قورقودون ایکینجی مطلبی آچیقلاماسی قالیر بیر قدر سونرایا. آما دقتلی اوخوجو فیکیر وئریب گؤرور کی، داستانین (»کتابی-دده قورقود«ون) متنیندن، داها دوغروسو، مقدمه‌دن کئچن اساس قورقود مدعالاریندان بیری، یعنی »قاراواشا دون گئییرسن، قادین اولماز« افاده‌سی هانسی طرزده و هانسی شرایطده یارانمیشدیر« .
مؤلفین مداخله‌سی، گؤروندویو کیمی، صیرف علمی یاناشمانی عکس ائتدیریر. دوغرودان دا، روماندا الیازمانی اوخویان مؤلف اوبرازی دوغرودان-دوغرویا بیر عالیمدیر. بو معنادا، مؤلفین مداخله‌سی، اصلینده، کفایت قدر مرکب دوزولوش عنصرلرینه مالک اولان کومپوزیسییانی ایضاح ائتمه‌یه خدمت ائدیر. لاکن بو، مسئله‌نین گؤرونن طرفی‌دیر. بیزجه، رومانداکی بو دؤردونجو افاده پلانینی ایکی آسپکتده ده ایضاح ائتمک مومکوندور:
بیرینجیسی، ک.عبدولله‌نین »دده قورقود« یارادیجیلیغیندا اؤزو طرفیندن یارادیلان و انکشاف ائتدیریلن عنعنه‌یه صادق قالماسی. اونون علمی اثرلری‌نین هم ده بدیعی افاده پلانی وار. بو اوسلوب خصوصیله »بئیره‌یین طالعی« اثریندن باشلانیر. بو اثر ایکی اوسلوبون، علمی و بدیعی اوسلوبلارین غریبه شکیلده قوووشماسیندان عبارتدیر. لاکن بورادا بدیعی اوسلوب علمی اوسلوبا تابعدیر. علمی و بدیعی اوسلوبلارین بیرینجی‌نین خیرینه اولان بو نسبتی مؤلفین »گیزلی دده قورقود« (۱۹۹۱) و »سیرر ایچینده داستان و یاخود گیزلی دده قورقود – ۲« (۱۹۹۹) کتابلاریندا دا دَییشمز قالمیشدیر. داها سونرا بدیعی اوسلوب علمی اوسلوبو اؤزونه تابع ائدیر: »یاریمچیق الیازما«دا مؤلف مداخله‌سی علمی اوسلوبو تمثیل ائدیر. اونون عمومی متنده فیزیکی چکیسی نه قدر آز اولسا دا، محض ک.عبدولله استیلینی علمی و بدیعی اوسلوبلارین قوووشما عنعنه‌سینی تصدیق ائتمه‌یه کفایت ائدیر.
ایکینجیسی، روماندا مؤلف مداخله‌سینی تشکیل ائدن دؤردونجو افاده پلانی رومانداکی زامان سینکرونلاشدیریلماسی کونسئپسییاسینا خدمت ائدیر. روماندا ظاهراً ایکی سینکرون زامان وار: اوغوزلارین تحکیه زامانی و ختایی‌نین تحکیه زامانی. آما اصلینده، جوت-جوت اولماقلا دؤرد سینکرون زامان وار. قورقودون داخلی مونولوق پلانی ایله ک.عبدولله‌نین متنه مداخله پلانی هر ایکیسی پوئتیک ماهیتجه »مؤلف« زامانلاری‌دیر. بئله‌لیکله، رومانین مکان-زامان قورومو دؤرد زامان قاتیندان تشکیل اولونور:۱٫ اوغوزلار حاقیندا تحکیه زامانی؛۲٫ ختایی حاقیندا تحکیه زامانی؛۳٫ قورقودون مؤلف تحکیه‌سی‌نین زامانی؛۴٫ ک.عبدولله‌نین مؤلف-عالیم تحکیه‌سی‌نین زامانی.
آردی وار
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۴ مرداد ۱۴۰۲ ساعت ۲:۳۴ ب.ظ
