تقویت رویکرد خودمراقبتی، نیازی که بی‌توجه باقی مانده است

رویا سیدولیلو
گروه گفت‌وگو: همه ساله به علت اهمیت موضوع سلامت مردم جامعه، روز جهانی بهداشت در کشور ایران به مدت یک هفته با عنوان هفته سلامت برگزار و هر سال یک شعار محوری برای این هفته در نظر گرفته می‌شود که شعار هفته سلامت سال ۹۳، “یک عمر سلامتی با خود مراقبتی ” انتخاب شده است.
خود مراقبتی شامل اعمالی است اکتسابی، آگاهانه و هدفدار که مردم برای خود، فرزندان و خانواده شان انجام می‌دهند تا تندرست بمانند، از سلامت جسمی، روانی و اجتماعی خود حفاظت کنند، نیازهای جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی خود را برآورده سازند، ‌از بیماری‌ها یا حوادث پیشگیری کنند، بیماری‌های مزمن خود را مدیریت کنند و برای اصلاح شیوه زندگی خود بر محور زندگی سالم برنامه‌ای مستمر داشته باشند.
در کشورهای مختلف تعداد زیادی از مطالعات با به‌کارگیری روش‌های تحقیق گوناگون، نشان داده‌اند که خود مراقبتی مهم‌ترین شکل مراقبت اولیه است. برای مثال افراد دیابتی در طول یک سال به طور متوسط حدود سه ساعت با یک متخصص بهداشتی تماس دارند و بقیه ۸ هزار و ۷۵۷ ساعت باقیمانده سال را با استفاده از توصیه‌هایی که متخصصان در طول سه ساعت به آنها ارائه داده‌اند یا با استفاده از مهارتی که از طریق برنامه‌های سازمان یافته آموزش خود مراقبتی کسب نموده‌اند، از خود مراقبت می‌کنند که بر این اساس به راحتی تخمین زده می‌شود که حدود ۶۵ تا ۸۵ درصد همه مراقبت‌های سلامتی به وسیله خود شخص و خانواده‌اش، بدون دخالت متخصصین اعمال می‌شود.
براساس شواهد به دست آمده از کشور انگلستان با حمایت از خود مراقبتی، ویزیت پزشکان عمومی می‌تواند تا ۴۰ درصد کاهش یابد، ویزیت‌های سرپایی می‌تواند تا ۱۷درصد کاهش یابد، ویزیت‌های بعدی بیماری‌ها می‌تواند تا ۵۰ درصد کاهش یابد، میزان بستری در بیمارستان می‌تواند نصف شود، طول دوره اقامت بیمار در بیمارستان می‌تواند نصف شود، دریافت داروها تنظیم می‌شود یا کاهش می‌یابد، روزهای غیبت از کار می تواند تا۵۰ درصد کاهش یابد.
همچنین در مطالعه انجام گرفته در آمریکا به ۱۵۴ هزار خانواده هر کدام یک دفترچه خود مراقبتی داده شد که ارزشیابی پروژه نشان داد که استفاده از دفترچه منجر به کاهش ویزیت‌های بیمارستان با هزینه‌ای معادل صرفه‌جویی ۳۴٫۵میلیون دلار در مدت ۳۰ ماه اجرای آن شد و به ازای هر دلار سرمایه‌گذاری شده، ۱۱ دلار در هزینه‌های خدمات بهداشتی صرفه جویی شد.
اگر چه این مطلب تنها مقدمه کوتاهی از خود مراقبتی و وضعیت آن در جامعه جهانی است اما این امر اهمیت موضوع خود مراقبتی و نقش آن را در سلامتی می‌رساند که باید در جای جای کشور و استانمان اجرا شود و ارزش و نقش اساسی آن برای مردم بیان شود که خبرنگار خبرگزاری فارس در ارومیه بر آن شده تا ارزش خود مراقبتی و نقش مهم آن را از دکتر محمد حقیقی معاون فنی مرکز بهداشت آذربایجان‌غربی جویا شود مشروح این گفت‌وگو را در زیر می‌خوانید:
*در ابتدا درباره کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها برایمان توضیح دهید که چه نوع بیماری‌هایی در حال حاضر بیش‌ترین دلایل مرگ و میر افراد را به خود اختصاص و سلامت انسان را در خطر قرار می‌دهد؟
پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر مزمن به عنوان یکی از مهم‌ترین اولویت‌های نظام سلامت در کشور مطرح بوده و مواجهه با آن نیازمند عزم ملی و تلاش همگانی است.
در حال حاضر بیماری‌های غیرواگیر شایع‌ترین علت مرگ در سراسر جهان است. در سال ۲۰۰۸ حدود ۵۷ میلیون مرگ در جهان رخ داده که ۳۶ میلیون مورد آن یعنی حدود ۶۳ درصد کل مرگ‌های اتفاق افتاده ناشی از بیماری‌های غیر واگیر بوده است.
بیماری‌های غیر واگیر در حال حاضر حدود ۴۵ درصد بار بیماری‌ها را تشکیل می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۰ مسئول ۶۰ درصد کل بار بیماری ها و ۷۲ درصد تمام موارد مرگ باشند.
*چه راه حلی را برای کنترل بیماری‌های غیر_واگیردار موثرتر می دانید؟
اغراق نیست اگر گفته شود که در حال حاضر با اپیدمی جهانی بیماری‌های غیر واگیر، روبه رو هستیم.
از نظر من راه‌ حل کنترل بیماری‌های غیر_واگیر پیشگیری اولیه است و پایه و اساس پیشگیری از بیماریهای غیرواگیر، شناسایی عوامل خطر اولیه و عمده آن‌ها و در ادامه کنترل عوامل خطر است.
*عمده‌ترین بیماری‌های غیر واگیر را کدام بیماری‌ها تشکیل می‌دهند و تا کنون چه برنامه‌ای از سوی متولیان سلامتی برای مقابله با آن‌ها انجام شده است؟
پنج عامل خطر عمده در بیماری‌های غیر واگیر شامل فشارخون بالا، افزایش کلسترول، افزایش وزن، مصرف دخانیات و الکل که به دنبال آن مجامع بین‌المللی و مطالعات انجام یافته، توسعه راهبردها و برنامه‌های ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر از جمله مداخلات مبتنی بر جامعه را برای مراقبت این بیماری‌ها توصیه می‌کنند.
البته دور از ذهن نماند که در این راستا، تقویت رویکرد خود مراقبتی در جامعه به عنوان بخش اصلی در راهبردهای پیشگیری بیماری‌های غیر_واگیر مطرح است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ به دنبال اهمیت این موضوع بود که شعار امسال را “یک عمر سلامتی با خود مراقبتی” نامیدند.
در بین سخنان خود، خود مراقبتی را شعار سال ۹۳ در کشورمان بیان کردید، لطفا در رابطه با خود مراقبتی و نحوه به‌کارگیری آن از سوی افراد را توضیح دهید که از چه طریقی می‌توان آن را در زندگی به کار گرفت. خود مراقبتی عملی است که در آن فرد با استفاده و بهره‌گیری از دانش و مهارت خود، به صورت مستقل از سلامت خود مراقبت می‌کند.
به بیان دیگر، خود مراقبتی به مسئولیت‌پذیری افراد در مقابل سلامت خود از طریق اتخاذ سبک زندگی سالم تدبیر اندیشی جهت جلوگیری از رخداد حوادث و بیماری‌ها اطلاق می‌شود.
همچنین خود مراقبتی رابطه بین بیمار و پزشک را مطلوب کرده و موجب کاهش بار بیماری بهبود سلامتی و کیفیت زندگی، افزایش رضایت بیماران، منطقی شدن استفاده از خدمات و کاهش هزینه‌های سلامت و سبب بهبود زندگی می‌شود.
*خود مراقبتی دارای چه دامنه‌هایی است و چه هدف‌هایی را در جهت سلامتی انسان‌ها در بر می‌گیرد؟
دامنه و طیف مراقبت‌های بهداشتی، از خود مراقبتی بسیار ساده نظیر رعایت بهداشت فردی یا مسواک زدن تا مراقبت‌های تخصصی و حرفه‌ای شامل اعمال جراحی متغیر است و هدف خود مراقبتی این است که بخش تخصصی و حرفه‌ای مراقبت‌ها به حداقل برسد.
در مطالعات و بررسی‌های به عمل آمده ثابت شده است که بر اثر خود مراقبتی موثر در بیماری‌های مزمن، حدود ۴۰ درصد کاهش در مراجعه به پزشک عمومی، حدود ۱۷ درصد کاهش در مراجعه به پزشک متخصص و در حدود ۵۰ درصد کاهش در روزهای غیبت از کار ایجاد شده است.
با توجه به اهمیت مبحث خود مراقبتی که بیان کردید، از چه راه‌هایی می‌توان خود مراقبتی را در بین انسان‌ها تقویت کرد و عمل به آن نیازمند چه ابزارهایی است.
جهت تقویت خود مراقبتی در جامعه نیاز به دو کار اساسی وجود دارد که یکی ارتقای سطح دانش و آگاهی جامعه یا گروه‌های هدف و آسیب‌پذیری و دیگری ایجاد نگرش صحیح در جامعه و گروه‌های هدف.
به عبارت بهتر تا زمانی که افراد دارای سواد بهداشتی در عمل، رفتارهای بهداشتی مناسب نداشته باشند رویکرد به نتیجه مورد نظر و غائی خود نخواهد رسید.
همچنین لازم است توانمندسازی افراد برای مراقبت از خود با برنامه‌ریزی و به‌کارگیری توان‌های مردمی نیز در عرصه سلامت انجام گیرد که بر این اساس می‌توان با انجام برنامه‌های مدون هدفدار در تقویت و حمایت از خود مراقبتی به نتایج مطلوبی رسید.
تأمین اطلاعات مناسب در مورد خود مراقبتی برای بیماران، باعث کاهش استفاده از خدمات بهداشتی و افزایش سلامت جامعه می‌شود؛ اما موضوعی که مدنظر است این است که در خصوص مقوله خود مراقبتی باید سرمایه‌گذاری کرد و با توجه به هزینه درمان که جوابگوی نیاز‌های سلامتی ما نمی‌باشد چه بهتر که این هزینه صرف در پیشگیری و خود مراقبتی گردد.
همچنین اطلاعات مردم در مورد خود مراقبتی در جامعه نیاز به فرهنگ‌سازی و ایجاد توانایی کافی و آموزش دارد که باید سازمان‌های متولی امر گام‌های محکم‌تری را در این جهت بردارند تا شاهد جامعه ای ‌سلامت محور باشیم.