تاثیرات فرهنگی و اجتماعی فتح خرمشهر در هویت ملی

گروه جامعه :مفهوم هویت و به ویژه هویت ملی از جمله مفاهیم اساسی است که در عصر جدید بوجود آمده است. احیای آن از سوی بعضی از متفکران جهان سوم به منظور ایجاد یک نوع وفاق و همبستگی اجتماعی برای مقاومت در مقابل یک سری از حوادث پیش آمده اجرا می‌شود. در واقع، واژه هویت به معنای مشابه سازی و یکسانی به کار می‌رود .
بدین معنای که فرد مجموعه خصایص و خصوصیات رفتاری خود را از روی آن، به عنوان یک گروه اجتماعی می‌شناسند. هویت ملی و قومی نوعی از هویت جمعی است که در آن احساس همبستگی با اجتماع بزرگ ملی و قومی و نیز آگاهی از آن نوعی احساس تعلق و فداکاری در راه آن استبا این حال می‌توان گفت هویت موجب پیوستگی، همراهی و چسبندگی اعضای یک جامعه است . به عنوان مثال منافع مشترک و سرنوشت مشترک یکی از مهم‌ترین وجوه هویت می‌باشند.
البته، نباید از این نکته غافل شد که مفهوم هویت یکی از مهمترین مباحث مربوط به علوم اجتماعی می‌باشد که دارای پیچیده‌ترین مفاهیم در این علم است، که در این رابطه در مقایسه با دیگر مفاهیم علوم اجتماعی آثار کمتری درباره آن وجود دارد.
از هویت ملی نیز چون سایر مفاهیم در علوم انسانی تعاریف مختلفی ارائه شده است که همگی دارای جوهره مشترکی است که برگرفته از ابعاد و عناصر اصلی هویت ملی است.
هویت ملی فرایند پاسخگویی آگاهانه یک ملت به پرسش‌های پیرامون خود، گذشته، کیفیت، زمان، تعلق خاستگاه اصلی و دایمی، حوزه تمدنی، جایگاه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ارزش‌های مهم از هویت تاریخی خود است.
از نظر جامعه‌شناختی هویت ملی دارای ابعاد اجتماعی و تاریخی، جغرافیایی، سیاسی ، دینی ، فرهنگی و ادبی است.
بعد اجتماعی هویت ملی، ناظر به احساس تعلق خاطر مشترک و تعهد افراد به اجتماع ملی است. بعد تاریخی، بر خاطرات، رخدادها، شخصیت‌ها و فراز و نشیب‌های تاریخی و بعد جغرافیایی، به قلمرو یک سرزمین مشخص نظر دارد. بعد سیاسی هویت ملی ، تعلق به یک نظام واحد سیاسی و ارزش‌های مشروعیت‌بخش به یک دولت ملی است و بعد دینی هویت مقایسه مذهبی مشترک و وفاداری و اعتقاد به آیین‌های آن است.
ابعاد فرهنگی و ادبی نیز ناظر بر سنت‌ها، اسطوره‌ها، فولکورها، هنر، معماری ، زبان و ادبیات ملی است.
علاقه و دلبستگی به عناصر هویت ملی، فی الجمله در کلام و رفتار مردم متعلق به آن هویت، تجلی محسوس دارد. چنانکه کمتر فردی از یک جامعه را می‌توان سراغ گرفت که دارای تعلق خاطر عاطفی به سرزمین، آداب و رسوم، فرهنگ و زبان مادری نباشد. بخش محلی از این تعلق خاطر به فرایند نهادینه سازی این عناصر در شخصیت فرد در دوران کودکی باز می‌گردد. سرزمین و جغرافیای طبیعی؛ یعنی محیطی که فرد در آن چشم باز می‌کند و خاطراتش در آن شکل می‌گیرد، از نخستین عناصر هویت است که در ذهن افراد جای می‌گیرد و در بزرگ سالی نیز توام با خاطرات عهد کودکی همواره با آدمی همراه است.
در این مقاله کوشیده‌ایم بانگاهی ژرف‌تر بر یکی از بزرگترین و مهم‌ترین عملیات‌های دوران دفاع مقدس، تعلق‌خاطر رزمندگان اسلام را با عناصر هویت ملی ارائه نماییم.
سوم خرداد، سالگرد روزی است که اتحاد و همبستگی ملتی به پاخاسته ثمر بخشید و رزمندگانی بسیج شده از شهرهای اسلامی ایران توانستند با رزمی بی‌امان یکی از مهمترین شهرهای ایران را پس از ۵۷۸ روز از چنگ دژخیمان بعثی بیرون برانند. شهری که در ابتدای جنگ حماسه آفرید و مردم آن که در اثر خیانتها و نامردمی‌های بنی‌صدر و یارانش بی‌دفاع مانده بودند با چنگ و دندان و در شرایطی که جز چند اسلحه سبک و کوکتل مولوتفهای دست‌ساز و یاری خداوند چیزی در اختیار نداشته، بیش از یک ماه در مقابل ارتش تا بن دندان مسلح مقابله کردند و حماسه آفریدند.
آزادسازی خرمشهر در هشت سال دفاع مقدس در سالهای اول جنگ تحمیلی به فراخور اهمیت آن در فرهنگ و جامعه ایرانی آثار قابل توجهی برجای گذاشته است. اگرچه شاید مطالعه آثار و فتح خرمشهر در عملیات بیت المقدس برجامعه و فرهنگ زود باشد ولی نمودهای آن را در فرهنگ می‌توان از هم اکنون مورد بررسی قرار داد. با هجوم سراسری ارتش بعث عراق به جمهوری اسلامی ایران و آغاز یک جنگ تمام عیار، و پیروزی در عملیات بیت‌المقدس برای فتح خرمشهر تقریباً همه چیز دستخوش تغییر شد. رزمنده‌ای که در این عملیات جنگیده (نه جنگ خوانده) با رزمنده‌ای که تجربه این فتح بزرگ را ندارد متفاوت است و رزمنده شرکت‌کننده در فتح خرمشهر آگاه‌تر و پخته‌تر از رزمنده‌ای است که در این فتح شرکت نداشته است.
این عملیات در بحبوحه تنگناهای اعتقادی و روانی، درس مقاومت و از خودگذشتگی و تحمل مصائب را به افراد جامعه آموخت و بسیاری از افراد جامعه را انسانهایی مقاوم، ایثارگر، خستگی ناپذیر، فداکار، کم توقع و سختکوش ساخته است. (ویژگی‌هایی که در قالب خرده فرهنگ ایثار و شهادت آمده است.) و هم چنین باعث افزایش انسجام ملی و فرهنگی و کاهش قوم مداری و تضادهای مذهبی شده و هم افراد یک جامعه را در یک صف واحد قرار داده است. ب) تاثیر بر فرهنگ غیرمادی با معنوی: این فرهنگ مشتمل بر موضوعاتی است که جنبه کیفی دارد. آثار ادبی ، هنری، فکری، آداب و رسوم، سنت‌ها ، اخلاقیات و … به طور کلی سرمایه معنوی یک جامعه جزء فرهنگ معنوی جامعه به شمار می‌روند.
افزایش انسجام ملی و فرهنگی جامعه: (افزایش گرایشهای ملی و کاهش تضادهای مذهبی و قومی)آزادسازی خرمشهر یک واقعه کم نظیر در تاریخ دفاع مقدس به شمار می‌رود که در داخل خاک ایران انجام شد و با نبردها و عملیات‌های دیگر به دلیل وسعت منطقه نبرد و هم به دلیل اشتیاق مردم جهت آزادسازی خرمشهر در جبهه‌های نبرد متفاوت بود. این عملیات در تاریخ هشت‌ساله جنگ تحمیلی کم نظیر است. زیرا در این عملیات خصوصاً پس از آزادسازی خرمشهر تمام کشورهای حامی عراق احساس خطر کردند و مجبور به ارائه پیشنهادهایی برای برقراری صلح شدند و نیز زمینه ورود ایران به خاک عراق مهیا شده بود. در روزهای اول جنگ و به واسطه اغتشاش‌ها در کردستان، دیگر شهرهای ایران و نیز فقر عمومی ، نگرشی عامی در کشور بوجود آمده بود و از روح مشارکت اجتماعی بی‌بهره‌اند.
ولی مشارکت همه جانبه مردم در بیرون راندن دشمن از خاک میهن اسلامی خصوصاً در عملیات بیت المقدس از تمام اقوام و ادیان تعاون و همکاری در کارها، حفظ وحدت ملی در رویارویی با ستیزه‌ها و تعارض‌ها، انتقال خود به خودی تجربه‌ها، میهن پرستی، کمک‌های جانی و مالی در بیرون راندن دشمن از کشور، همه حکایت از انسجام ملی و روانی و فرهنگی تمام ایرانیان صرف‌نظر از هر دین و قومی داشته و عملکرد مردم ایران در آزادسازی خرمشهر، نمایش تلاش یک ملت منسجم و دارای مشترکات فرهنگی زیاد است که در این فرهنگ جنبه‌های عام آن، جنبه‌های خاص را تحت شعاع قرار داده است. بنابراین به ترکیب فرهنگ مردم ایران که دارای ریشه های ملی و اسلامی بود، امروزه بعد سومی اضافه شده و آن تاثیرات فرهنگی ناشی از آزادسازی خرمشهر است که به علت طولانی بودن عملیات، این تاثیرات پایدار خواهد ماند.
شکل‌گیری خرده فرهنگ:گروههای اجتماعی مانند: طایفه، تیره و .. و گروههای مکانی و محلی، مانند مردم یک ناحیه یا ده ، گروههای شغلی،‌خویشاوندی، اقلیت های مذهبی و بالاخره قشرهای مختلف اجتماعی یک جامعه، هرکدام فرهنگ کوچک ویژه‌ای دارند که در درون چهارچوب گروه اجتماعی خاص‌شان مطرح است و به طور کلی طبیعت و شکل اختصاصی و بومی و محلی دارد. این فرهنگ که در عین حال با فرهنگ کل جامعه هماهنگی دارد و از آن پیروی می‌کند، خرده فرهنگ یا پاره فرهنگ نام دارد.
در اجتماعاتی مانند جبهه که افراد به صورت گروههایی به طور جدا از هم که از نقاط مختلف کشور در مجاورت یکدیگر زندگی می‌کنند و نیز در آنجا هر یک در نقاط و محورهای جدا از هم مستقر می‌شوند، هرچند با گذشت زمان تحت تاثیر فرهنگ کلی جامعه و برآیند کنش‌های متقابل و مبادله فرهنگی آن‌ها قرار گرفته‌اند ولی در عین حال خرده فرهنگ ویژه‌ای نیز دارند. البته آزادسازی خرمشهر هم به نوبه خود دارای خرده فرهنگهایی بود که در زیر ابتدا به زمینه شکل‌گیری خرده فرهنگ تا قبل از عملیات بیت المقدس می‌پردازیم.قبل از شروع عملیات بیت المقدس / آزادسازی خرمشهر در خرداد ۱۳۶۱ عده‌ای از رزمندگان ماهها و حتی سالها وقت خود را در محیطی متفاوت با محیطهای عادی سپری کرده و با افراد مختلف از اقوام، قبایل ، گروههای زبانی، اقلیتهای مذهبی، خرده فرهنگ‌ها و گروههای ویژه صنفی و طبقاتی در تماس و مراوده بوده‌اند. هم چنین تحت تاثیر تبلیغات و ارشادت خاصی قرار گرفته و در شرایط ویژه خاصی از نظر محیطی و تکنیکی قرار داشته و مجبور به استفاده از پوشش خاص بوده‌اند. حوادث مختلف و هیجان‌انگیز دیده و بعضاً در شرایط سخت و طاقت فرسا زندگی کرده‌اند. این محیط و این شرایط به مرور زمان، رفتارهای خاصی را موجب شده و در طول زمان این رفتارها عمومیت پیدا کرده و در نتیجه یک خرده فرهنگ جدید و متفاوت با خرده فرهنگ‌های دیگر در انطباق با محیط و شرایط جدید تکنیکی و زیستی شکل گرفته است.
این خرده فرهنگ در جبهه پدیده فرهنگی خاصی است که زاییده ماهها و سالهای قبل از آزادسازی خرمشهر است. رزمندگانی که هرکدام حداقل ۴۵ روز و حداکثر ۲۱ ماه در جبهه‌ها و در یک شرایط زیست محیطی و تکنیکی متفاوت با محیط‌های دیگر بسر می‌برده‌اند.
بنابراین خرده فرهنگ رزمنده از نظر مکانی متعلق به جبهه جنوب و شرایط خاص آنجا است.از ویژگیهای عمده این خرده فرهنگ، متاثر بودن از آرمان های اسلامی و ایدئولوژی مذهبی- خصوصاً شیعه- است. به این معنی که باورها، اعتقادات، ارزشها، هنجارها، رسوم اخلاقی، آداب و عادات آن پیوستگی فوق العاده با دین دارد و مناسک و شعائر دینی در حد وسیعی برپا داشته می شود.
هویت، ناظر به عناصر اولیه و اساسی تشابه و تمایز میان ما و دیگران بوده و در ذات خود این تمایز و تشابه را دارد. از این رو مشتمل بر بنیانی‌ترین قلمروهای تعلق خاطر فردی و جمعی در ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی و .. است. به طور کلی میزان گرایش به هر یک از این عناصر مجموعه‌ای را تشکیل می دهد که نسبت دلبستگی به شاخص هویتی را می‌رساند.
عملیات آزادسازی خرمشهر به عنوان یکی از مهم‌ترین عملیات‌های آزادسازی درون مرزی بود که دشمن متجاوز را تا مرزهای بین المللی به عقب می‌کشاند و استراتژی جنگی ایران با عنوان تنبیه متجاوز آغاز می‌شد و شهر مهم بصره در تیررس نیروهای خودی قرار گرفت. از لحاظ فرهنگی و در بحبوحه فشارهای اقتصادی و روانی درس ازخودگذشتگی و مقاومت به انسانهای جامعه آموخته و از سویی دیگر بسیاری از انسانهای جامعه را مقاوم و ایثارگر و فداکار و کم‌توقع و سختکوش ساخت.در بعد اجتماعی نیز، این امر (یادآوری آزادسازی خرمشهر) موجب رضایت‌خاطر و تشویق ایثارگران شده و این تشویق به نوبه خود باعث می‌شود که بتوان روی فداکاری آن‌ها در آینده حساب کرد.
از طرف دیگر این امر موجب می‌شود که نسل جدید از قهرمانان و مدافعان جنگ الگو گرفته و جامعه به این وسیله برای آینده خود مدافع، تربیت می‌کند. همچنین این امر موجب آشکار شدن فداکاری، ابهت و صلاحیت یک ملت در نزد ملل دیگر شده و خود موجب بازدارندگی و کاستن از تهاجم پذیری جامعه می‌گردد.