بازگشتِ آرتمیا،گمشدهِ دریاچه ارومیه در هاله ای از ابهام

گروه گزارش: آرتمیا، جانداری سخت‌پوست است که در آب‌های شور زندگی می‌کند و احیایش در دریاچه ارومیه می‌تواند به معنای بازگشت پرندگان و چرخه زندگی در آنجا باشد.
باگذشت هفت سال از شروع پروژه احیای دریاچه ارومیه پروژه‌ای که با اتمام آن قرار بود تراز دریاچه‌ای رو به مرگ، به حدی به اسم «تراز اکولوژیک» برسد، نه تنها هنوز این اتفاق رخ نداده بلکه تحقیقی نشان داده که باید درباره آنچه اسم تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه روی آن گذاشته شده تجدید نظر کرد.
امروز تراز آب دریاچه ارومیه به اندازه ۱۲۷۱٫۳۷ متر از سطح متوسط دریا است، ۱٫۴ متر بیشتر از سال ۲۰۱۳ که برنامه ستاد احیای دریاچه ارومیه شروع شد. مسئولان این ستاد در آن زمان مطالعاتی انجام داده بودند تا هدف‌گذاریشان در مسیر احیای ارومیه مشخص شود و برآن اساس برنامه‌ریزی کنند.سمیه سیما، استاد دانشگاه تربیت مدرس که به تازگی مطالعه او همراه با محققین دانشگاه یوتای آمریکا درباره وضعیت دریاچه ارومیه در ترازهای مختلف منتشر شده، در این رابطه می‌گوید: «آن زمان تراز ۱۲۷۴٫۱ به عنوان تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه در نظر گرفته شده بود و گفتند اگر به این تراز برسیم شرایط برای زندگی گونه آرتمیا در دریاچه مطلوب می‌شود و فرض این بود که شوری دریاچه ارومیه تا حدی کم می‌شود که آرتمیا احیا بشود.»
آرتمیا، جانداری سخت‌پوست است که در آب‌های شور زندگی می‌کند و احیایش در دریاچه ارومیه می‌تواند به معنای بازگشت پرندگان و چرخه زندگی در آنجا باشد.وجود این موجود سخت پوست کوچک که در آب های لب شور و آبهای خیلی شور زندگی می کند، در پنج قاره جهان به اثبات رسیده است و از نظر رده بندی جزء زیرشاخه سخت پوستان و از رده آبشش پایان است.
حداکثر اندازه آرتمیا ۲۰ میلی متر بوده و طول عمر آن حدود ۶۰ روز است و در این مدت هر ماده، ۱۱ تا ۱۲ بار تخم ریزی می کند و لاروها با ۱۲ بار پوست اندازی به بلوغ می رسند.
نیستی آرتمیا و حذف صنعت آبزی پروری
آرتمیا غذای اصلی میگو، ماهیان دریایی، ماهی‌های زینتی و ماهیان خاویاری در مرحله اولیه رشد است و در مرحله لارو یا همان نوزاد، این موجودات برای رشد به آرتمیا نیاز دارند به نحوی که اگر امروز آرتمیا از سیستم تغذیه آبزیان حذف شود، صنعت آبزی‌پروری با مشکل مواجه و از بین خواهد رفت.آرتمیای دریاچه ارومیه یکی از هفت گونه شناخته شده آرتمیا در جهان و دارای ۵۲درصد پروتئین و چهاردرصد چربی است.
خشکسالی های دهه اخیر در منطقه و تبخیر آب دریاچه ارومیه و تغییر وضعیت اکولوژیکی آن سبب شد که غلظت نمک به بالاترین حد رسیده و شرایط مطلوب برای تداوم حیات تنها موجود زنده دریاچه ارومیه از بین رود.
حیات آرتمیا که در سالهای اخیر با بحرانی شدن وضعیت آبی دریاچه ارومیه درمعرض خطر جدی قرار گرفته بود، پارسال با نزول رحمت الهی و افزایش آب حوضه آبریز دریاچه دوباره احیا و به چرخه اکوسیستم دریاچه بازگشت.اگر پارسال مسیرتان به نگین فیروزه ای ایران می افتاد از نزدیک نظاره گرِ روزهای خوش آن می شدید و محال بود دست در آب فرو ببری و چند آرتمیای قرمز رنگ و زیبا روی دستت نشیند اما امسال کمی متفاوت است .
در ۱۲۷۴٫۱ هم خبری از احیای آرتمیا و فلامینگو نیست
یکی از هشت مورد خدمات اکوسیستمی دریاچه ارومیه مربوط به احیای قابل توجه جمعیت آرتمیا در دریاچه ارومیه است. ستاد احیای دریاچه ارومیه بازگشت این گونه به دریاچه را تنها معیار نشان دهنده احیا مشخص کرده بود و به گفته آن‌ها اگر تراز دریاچه ارومیه به ۱۲۷۴٫۱ متر برسد این اتفاق رخ می‌دهد.
اما مطالعه انجام شده نشان می‌دهد که حتی اگر دریاچه ارومیه در سال ۲۰۲۳ میلادی به این تراز برسد ممکن است خبری از افزایش قابل ملاحظه تراکم آرتمیا به دریاچه ارومیه و بازگشت چرخه زندگی مشابه قبل نباشد.
سیما در این رابطه توضیح می‌دهد: «قبلا مطالعات نشان می‌دادند که در تراز ۱۲۷۴٫۱ به شوری ۲۴۰ گرم بر لیتر می‌رسیم و این شوری می‌تواند جمعیت آرتمیا را تا حد قابل توجی افزایش بدهد. اما تحقیقات ما نشان می‌دهد که در این تراز به شوری ۲۶۰ تا ۲۸۰گرم بر لیتر می‌رسیم، که با توجه به داده های موجود از شوری آب دریاچه در این محدوده ، تراکم آرتمیا در دریاچه خیلی زیاد نمی‌شود. در مقایسه با میزان آرتمیا در دریاچه بزرگ نمک یوتا ، در این شوری تراکم آرتمیای دریاچه ارومیه خیلی کم است که می تواند به حدکافی برای پرندگان جذاب نباشد تا بگوییم یک جمعیت قابل توجهی از فلامینگوها به دریاچه ارومیه برمی‌گردند.»
سیما می‌افزاید: «مطالعات ما نشان می‌دهند که تراز ۱۲۷۴٫۱ قطعا پایان ماجرای احیای دریاچه ارومیه نیست. نتایج تحقیقات ما نشان می‌دهد که اگر تراز دریاچه را بالای ۱۲۷۵ تثبیت کنیم می‌توانیم بگوییم که کارکردهای عمده دریاچه را احیا کرده‌‍ایم. البته عدم قطعیت‌های زیادی پیش رو داریم و ممکن است به همین تراز هم برسیم و رفتار دریاچه مشابه همین تراز در دهه‌های قبل نباشد.»براین اساس به نظر می‌رسد که حتی اگر افزایش تراز آب دریاچه ارومیه دقیقا براساس برنامه انجام می‌شد ، باز هم فاصله زیادی تا احیای کامل کارکردهای اصلی آن وجود می‌داشت.
رشد و تکثیر مجدد آرتمیا در دریاچه ارومیه
اواخر خرداد پارسال بود که کارشناسان مرکز تحقیقات آرتمیای کشور اعلام کردند، آرتمیای زنده ای در دریاچه ارومیه وجود ندارد و تنها «سیست» یا همان تخم آرتمیا به میزان کمتر از یک درصد در بخش‌هایی از دریاچه ارومیه یافت می شود.تخم آرتمیا قادر است تا یکصد سال در میان نمک ها زنده بماند و با مهیا شدن اکوسیستم دوباره به حیات طبیعی خود بازگردد.
رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور می گوید: براساس آخرین ارزیابی ها در هر مترمربع آب دریاچه ارومیه، ۴۰۰ آرتمیای نوزاد، ۱۰۰ آرتمیای جوان و ۲۰۰ آرتمیای بالغ مشاهده شده است.نکویی فرد می افزاید: در سالهای اخیر پایش ذخایر آرتمیای در چهار ایستگاه منتهی به جنوب دریاچه انجام میشد و امسال مقرر شده تا در ۱۰ نقطه از دریاچه پایش انجام شود و این مسئله مستلزم تأمین اعتبار است.او تصریح میکند: منبع تغذیه آرتمیا ذرات کمتر از ۵۰ میکرون است و درحال حاضر میزان فیتوپلانکتونهای جلبکی که منبعی برای تغذیه آرتمیاست، ۸ میلیون سلول و در برخی مناطق نیز ۲۴ میلیون سلول در هر لیتر آب است در حالی که این رقم پارسال ۲ هزار و ۴۵۰ سلول در هر لیتر آب بود.
تامین آرتمیای کشور از واردات
پیش از بحران کم آبی دریاچه ارومیه، سالیانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ تن توده آرتمیا و حدود ۲۰ تا ۳۰ تن تخم آرتمیا در دریاچه ارومیه تولید و برداشت میشد.کارشناسان می گویند، آمریکا سالیانه ۲ هزار تن آرتمیا از دریاچه نمک برداشت می کند و بزرگترین و مهمترین تولیدکننده سیست یا تخم آرتمیا در جهان است. در چند سال اخیر نیز کشورهای مالزی، تایلند، ویتنام و قزاقستان از طریق پرورش آرتمیا در استخرهای خاکی اقدام به تولید تخم آرتمیا کرده اند.
در سال ۱۳۹۸ در نخستین کنفرانس ملی و کارگاه بین المللی غذای زنده آبزیان در دانشگاه ارومیه، امیری عضو هیئت موسسان انجمن آبزی پروری ایران در مصاحبه با خبرگزاری صدا و سیما گفت: حدود ۸۰ درصد آرتمیای موردنیاز کشور از واردات تامین می شود.رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور بااشاره به این که درحال حاضر سالیانه در کشور به بیش از ۵۰ تن تخم آرتمیا نیاز داریم و این میزان تا پایان برنامه ششم توسعه به ۲۶۰ تن افزایش خواهد یافت، تصریح می کند: این امکان وجود دارد که تمامی نیاز مان به آرتمیا در داخل کشور تولید و تامین شود.
پرورش آرتمیا و تاسیس بانک ژن برای جلوگیری از نابودی آن
مدیر شیلات و آبزیان آذربایجان غربی با بیان این که مطالعه و اجرای برنامه حفاظت اکولوژیک از اقدامات این مرکز در راستای برنامه های ستاد احیای دریاچه ارومیه است، می گوید: بازسازی و احیای ذخایر آرتمیا، جلبک ها و میکرو ارگانیسمهای دریاچه ارومیه، تولید و پرورش آرتمیا در محیط بسته، ایجاد خزانه ژنتیکی، فرآوری و پرورش “جلبکهای دونالیلا و کلرلا” و تولید پودر خشک از آنها و اجرای طرح پایلوت پرورش آرتمیا در استخرهای خاکی فسندورز میاندوآب از جمله طرحهای در دست اقدام برای احیا و پرورش این آبزی ارزشمند است.
به گفته آق معاون پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه، در سه منطقه از آذربایجان نیز شامل ۵۵ هکتار در عجب شیر آذربایجان شرقی، ۴۰ هکتار در منطقه شرفخانه و ۲۰۰ هکتار در منطقه فسندوز ارومیه مزارع پرورش آرتمیا راه اندازی و یا در دست تکمیل و بروزرسانی است.
دومین بانک ژن و سیست آرتمیا جهان نیز بعد از دانشگاه گنت بلژیک در ارومیه قرار دارد و در آن از ۱۷ نقطه کشور و ۴۲ منطقه در جهان سیست و ژن آرتمیا گردآوری و شناسنامه دار شده و هم اکنون منبع ارزشمندی از اطلاعات علمی را داراست.
کارشناسان می گویند، به طور میانگین ارزش هر کیلو آرتمیا برابر با ۲۰۰بشکه نفت است که صادر می شود.
از نظر اقتصادی، ارزش آرتمیا در بازار جهانی رو به افزایش است به طوری که قسمت سیست آرتمیا در ایالت یوتا در آمریکا، خلیج سانفرانسیسکو در سال ۲۰۰۸ با بسته بندی قوطی هر کیلوگرم ۵۶/۴۷-۲۷/۶۵ دلار به بازار عرضه می شد
.به گزارش آراز آذربایجان به نقل از خبرگزاری صدا و سیما، حال باید دید پس از هفت سال تلاش ستاد احیای دریاچه ارومیه و حجم عظیم سرمایه گذاری ها در این بخش آیا دوباره شاهد احیای نگین آبی این پهنه خواهیم بود و این در حالی است که با پایان کار ستاد احیا نگرانی ها نیز از احیای دریاچه بیشتر می شود و به نظر می رسد تا بازگشت پایدار تنها موجود زنده این دریاچه هنوز فاصله داریم .