دفاع مقدس در قامت پرده نقره ای

علی رزم‌آرای
گروه فرهنگ و هنر : سینما معجزه عصر امروز است. معجزه¬ای از جنس نور و تصویر با قابلیت وانمایی و تثبیت وقایع و آثار آنها در ذهن و جان انسانها.در شکل کلی سینما در چنبره فرم خود تعریفی از این دست به خود می گیرد: سینما و تصویر یکی از ابزارهای است که بی واسطه ذهن مخاطب را به چالش می کشد.
هستی و چیستی او را در ورای موضوعات مختلف به سوال می گیرد و دست آخر با طرح ابعاد متنوع وجدید در زندگی او، به او حیات جدید و هویت جدید می دهد و به این ترتیب مسیر زندگی او را مشخص و بل تغییر می دهد.
با پذیرش جلوه فوق از سینما ناخواسته به پا به حوزه فرهنگ سازی و خلاقیت فرهنگی هنری ان گذاشته ایم. سینما در عصر حاضر مرز بین هنر و صنعت را به واسطه تغییرات مختلف اجتماعی و فلسفی در جهان امروز در نوردیده و پابه عرصه تجارت گذارده است. به عبارتی سینما صنعتی تجاری است که از ان منافع گوناگون اقتصادی و فرهنگی تراورش می کند و این اصلی پذیرفته شده در جهان امروز است.
موضوع سرمایه و تولید سرمایه در سینما از نظر فرهنگی و اقتصادی شاید به بواسطه تغییر جهان بینی انسان به خود و جهان پیرامون خود شدیدا ً جنبه مادی یافته باشد اما به فراخور وتنوع فرهنگ و مناسبات اجتماعی جوامع مختلف ازآن انتظارات فراوانی داشته و دارند.
وجه تولید معنا و تفکر در سینما و اصلا ً کلیت هنر، رویکردهای مختلف ارزش مدار و انسانی به آن و در آن، تثبت لحظات اوج حضیض انسانیت در جوامع مختلف و یاد اوری عینی و ذهنی آن، ساختن ناخودآگاه جمعی و فردی برای تعمیف نیات و خواسته های حکومت ها و حاکم مختلف وانمایی هویت جمعی و ملی مردمی میلت های مختلف در لحظات و بزنگاه های مختلف اجتماعی ، سیاسی و تاریخی و… از جمله انتظاراتی است که از سینما به فرتخور تنوع و تفاوت فرهنگ ها می رود.
در کشور ما ایران که سینما واردتی آن است نیز چنین رویکردهای و انتظارتی به آن وجود داشته و دارد.
سینما در ایران همچون دیگر هنر ها در حد وسیله تلقی شده و خود این صنعت و هنر ارزش و جایگاه واقعی خود را در عرصه داد و ستد های اجتماعی و سیاسی و حتی اقتصادی نیافته است. گرچه گستره و پهنای قابل توجهی داشته و دارد.
اما هیچگاه به اندازه این گستره و پهنا در تغییر ذائقه فرهنگ و اجتماعی مردم آن چنان که موثر نبوده است.
این موضوع علت های فراون دارد که نوشتار حاضر محمل مناسبی برای بررسی و تحلیل این موضوع با توجه به عنوان آن نیست. این نوشتار سعی دارد فقط در چهارچوب خود نوعی از سینمای ایرانی را که به فراخور همان تنوع فرهنگی و اجتماعی و نیازهای مربوطه آن و ضرورت اتفاقات و حوادث تاریخی به سینمای دفاع مقدس شهرت یافته است و اتفاقا ًاین توجه و بررسی این نوع سینما با توجه به بستر وقوع محمل اصلی ان یعنی ۸ سال جنگ تحمیلی و دفاع انسانی و مقدس بسیار پر اهمییت بود و نقش مهمی در ساختن آینده فرهنگی کشور بعد از پایان جنگ و گذار از دوره تبلغی جنگ به دوره تحقیقی آن دارد.
سینما اگردر دوران ۸ سال جنگ جنبه تبلیغی داشته است، امروز باید جنبه تحقیقی داشته باشد. تحقیق در ذات و نوع فرهنگ انسانی بر آمده از آن، اثرات و عواقب علت ها و دلایل دخیل در آن، ابعاد اجتماعی و مردمی و از سویی نظامی و جنگی آن، زمان قبل و بعد از آن و از همه مهتر عوامل انسانی و بازماندگان و ابعاد مختلف انسانی و اجتماعی و فرهنگی آن و دهها بعد دیگر.
با توجه به اهمییت موضوع دفاع مقدس و طرح آن در قالب سینما جهت بازگویی و روایت اصل و فرع آن و همچنین ساختن آینده فرهنگی کشور، در این نوشتار به شکل مختصر به تاریخچه سینمای دفاه مقدس می پردازم و به مرور سعی خواهیم کر که در شمارگان اتی به ابعاد دیگر سینمای دفاع مقدس و فرهنگ آن به شکل جداگانه بپردازیم.
*تاریخچه: با شروع جنگ تحمیلی در ?? شهریور ????، توده های مردم به دفاع نظامی علیه دشمن بعثی پرداختند. دستگاه های فرهنگی و هنری تازه تأسیس یا متحول شده انقلاب اسلامی پس از اندکی از آغاز جنگ به آن توجه نشان داده و در غالب های مختلف هنری شروع به فعالیت کردند.سینمای ایران که پیش از انقلاب از سوی مردم انقلابی و مذهبیون مردود شمرده می شد با پرداختن به روایت جنگ تعریف و ظاهر دیگری به خود گرفت و از سال ۱۳۶۰ بود که موضوع دفاع مقدس در سینمای ایران متولد شد.
امروز پس از ۳۲ سال از که آغاز جنگ تحمیلی و گذشت ۲۴سال از پایان آن، همچنان ضرورت این ژانر سینمایی در سینمای ما، احساس می شود. چرا که جنگ در سینمای ایران فقط در حد یک جنگ نبوده است و در واقع جنگ ایران آمیزه ای از اعتقادات و دفاع از ارزشهاست و این از معدود خصایصی است که فقط در سینمای ایران با عنوان»فاع مقدس« شکل گرفت و آن را از انواع دیگر، سینماهای جنگ دنیا متفاوت کرده است.
این گزارش روایتی است از تاریخ سینمای دفاع مقدس همراه با فرازونشیب های آن.سینمای دفاع مقدس در حدود سه دهه با بهره گیری از مضمون جنگ به تولید آثار ارزشمندی دست زده است.
در همان سالهای اولیه، دو فیلم حادثه ای و جنگی با عنوان»برزخی ها، ۱۳۶۱« و (مرز ۱۳۶۰)، ساخته شدند؛ حدود یک سال پس از آغاز جنگ جمشید حیدری فیلمی مرتبط با جنگ ایران و عراق ساخت.
اگر چه این فیلم ها گویای تهاجم گسترده عراق و دفاع عقیدتی و آرمانی مردم ایران نبوده است اما در حقیقت ساخت این فیلم ها در شرایطی که، وضعیت سینمای ایران از جهت کمی و کیفی در وضع خوبی به سر نمی برد، به نوعی شروع اولیه سینمای دفاع مقدس را می رفت تا آغازی باشد.
با ساخته شدن فیلم »مرز« پای جنگ به سینمای ایران باز شد. بعد از آن فیلم »عبور از میدان مین» (جواد طاهری ۱۳۶۲) یکی از موفق ترین آثار سینمای دفاع مقدس و آغازگر آن است که از جنبه پرداخت، روالی تکنیکی و فنی دارد اما نقص آن را در نپرداختن به فرهنگ جبهه و معنویت می دانند که بسیاری از دست اندرکاران آن فرصت لازم را برای آشنایی با حال و هوای جبهه نداشتند.
در همان سال فیلم رهایی (۱۳۶۲)رسول صدرعاملی در تجربه اول خود، به موضوع جنگ تحمیلی در قالب ملودرام جنگی پرداخته است.
با ورود سینماگران جوان، به عرصه سینمای جنگ تغییر و تحول در این نوع سینما ایجاد می شود. فیلم هایی مثل: دیار عاشقان (حسن کاربخش)، پیشتازان فتح (ناصر مهدی پور)، ما ایستاده ایم (اکبرحر) که آغازگر ساختار ابتدایی و اولیه سینمای جنگ بوده اند، را شاهد هستیم..
*سینمای دفاع مقدس در دوران جنگ: بسیاری از سینماگران حرفه ای، سینما را با جنگ تجربه کردند. در این زمینه فیلم هایی که در بستر جنگ ساخته شده هیجان و حادثه را با حالات عرفانی و عدالت طلبی افراد را در بطن جنگ پیوند می زند.
نینوا (رسول ملاقلی پور۱۳۶۳) آوای غیب (سید حاجی میری ۱۳۶۳) پرواز در شب (رسول ملاقلی پور۱۳۶۶) روزنه (جمال شورجه۱۳۶۸)، انسان و اسلحه (مجتبی راعی۱۳۶۸) در مسلخ عشق (کمال تبریز۱۳۷۰) و… است.در این فیلم ها آدم های خاص و دوست داشتنی به تصویر کشیده شده اند که درس آرامش و بردباری می دهند و جنگ دستمایه ای است برای رسیدن به طبقات عارفانه و شهد شهادت نوشیدن.
در سالهای جنگ سینما بخشی از ستاد تبلیغات جنگ محسوب می شد که باید اهمیت دفاع مقدس را در قالب سینمایی نشان داد . فییم های که در ان جنگ به مدد جلوه های ویژه تحرک بیشتری می یابد و موضوع داستان و پایان آن کاملا مشخص است. فیلم هایی مانند کانی مانگا (۱۳۶۷، سیف الله داد)، عقاب ها (ساموئل خاچیکیان۱۳۶۴).
سینمای دفاع مقدس در دوران بعد از جنگ: فیلم هایی که در این دوران ساخته می شوند به نوعی هم به جبهه و هم به پشت جبهه می پردازند یعنی در واقع جنگ را در پشت خاکریزها هم نشان داده اند.
از فیلم های خوب جنگی بعد از دوران جنگ باید به مهاجر (ابراهیم حاتمی کیا- ۱۳۶۹)، سفر به چزابه (رسول ملاقلی پور ۱۳۷۵) لیلی با من است (کمال تبریزی۱۳۷۴(،آژانس شیشه ای (ابراهیم حاتمی کیا، ۱۳۷۶)،هور در آتش (عزیزالله حمیدنژاد) ?۱۳۷۱ و دیده بان کیمیا، از کرخه تا راین و به شکل معاصرتر به فیلم گلوگاه شیطان… اشاره کرد.
منابع:
تاریخ سینمای ایران، جمال امید
جنگ برای صلح در ۳ جلد، به کوشش مسعود فراستی
پایداری در قاب جلد۲، به کوشش محمد سلیمانی
تاریخ تحلیلی صد سال سینمای ایران