گرایش‏های متعالی عامل تکوین شخصیت و فرهنگ

رضا ساعی شاهی
گروه فرهنگی: گرچه در تکوین شخصیت و پیشرفت آدمی، برخورداری از همه فضیلت‏های اخلاقی و خصلت‏های شایسته انسانی نقش مؤثری دارند ولی برخی از این خصلت‏ها، بویژه در قسمتی از دوره‏های زندگی بسیار سرنوشت ‏ساز هستند.
به عنوان مثال، در دوره جوانی و میانسالی به دنبال شکوفایی استعداد و توانایی‏های بالقوه فرد ضرورت تصمیم ‏گیری‏های بسیار مهم، که گاهی مسیر زندگی نهایی انسان را در طول زندگی او مشخص می‏کند، پیش می‏آید.
در چنین شرایطی، برخورداری از خصلت والای خودباوری زمینه سعادت و موفقیت او را در تمام عرصه‏های زندگی تضمین می‏کند.
چه، جوان در سایه تحقق خودباوری است که به این اطمینان می ‏رسد که اگر از مجموعه استعدادها و توانمندی‏هایی که دارد به طور مناسب بهره ‏برداری نماید; به اهداف و آرزوهایی که دارد می ‏تواند دسترسی پیدا کند.
این احساس توانمندی و خودباوری، از او شخصیتی فعال و خلاق و امیدوار و… می‏سازد.
و او را در برخورد با مشکلات و گرفتاری‏ها از دچار شدن به یاس و ناامیدی رهایی می‏بخشد.
خودباوری اصطلاحی است که امروزه در جامعه‏شناسی، روان‏شناسی و علوم تربیتی به کار می ‏رود و منظور از آن یک حالت مثبت روحی و روانی است که در نتیجه احساس ارزشمندی در نفس انسان پدید می‏آید و او را آماده می‏سازد تا از طریق بهره‏گیری از لیاقت‏ها و توانمندی‏هایی که دارد به انجام وظایفی که برعهده اوست قیام نماید و در این راه، از مشکلات و موانعی که پیش می‏آید هراسی به دل راه ندهد.
از این حالت روحی در فرهنگ اسلامی با تعابیری چون علو همت، مناعت طبع، اعتماد به نفس، عزت نفس و… یاد می‏شود.
در واقع، خودباوری، باور به استعدادها توانایی‏ها و نیروهای نهفته فطری درونی است که با اتکاء به آن، می‏توان به اهداف موردنظر در زندگی رسید و به آنان جامه عمل پوشاند.
و مرحله عالی خودباوری، شکوفایی همه استعدادهای بالقوه فرد است.
روشن است که اولا، این کیفیت نفسانی با نفس محوری فرق دارد.
چون در نفس محوری، انسان خود را تابع گرایش‏های نفسانی می‏سازد و از طریق تبعیت از خواست‏های حیوانی نفسی، گرفتار امراضی چون کبر و غرور و نخوت می ‏شود و در نتیجه، هستی خویش را به پرتگاه سقوط می ‏کشاند و از طریق غرق ‏شدن در شهوات، به مرتبه حیوانیت ‏بلکه پایین‏تر از آن سقوط می‏کند. اما در خودباوری، از طریق خودشناسی و کشف استعدادها و توانمندی‏های خود، به احساس عجز و ناتوانی در مقابل سختی‏ها و گرفتاری‏ها غلبه می‏کند و پله‏های پیشرفت و تعالی را یکی پس از دیگری پشت ‏سر می‏گذارد.
ثانیا، هرگز خودباوری برخلاف نفس محوری در برابر و در عرض اعتماد و توکل به خدا واقع نمی ‏شود. بلکه این امر در طول اعتماد به خدا و در مقابل اعتماد به غیر است.
به اصطلاح، یک ارزیابی واقع‏بینانه از توانایی‏های خود است تا با آگاهی و شناخت کامل از آنها، در مسیر تعالی و پیشرفت، بهره ‏برداری لازم به عمل آید و این ‏گونه نباشد که انسان در برآوردن نیازها و انجام وظایفی که برعهده اوست، چشم به دیگران دوخته و از توانمندی‏های خود غافل شود.
خودباوری انسانی: اولین گام در خودشناسی دست ‏یافتن به این باور است که هر فردی به لحاظ این که انسان آفریده شده است، فراتر از سایر موجودات از یک سلسله ویژگی‏های برتر نظیر استعداد و ظرفیت و زمینه رشد فراوانی برخوردار است که اگر او به عنوان انسان از توانمندی‏هایی که دارد به نحو صحیح استفاده کند، می‏تواند به مقام خلیفة‏اللهی برسد ، مسجود ملائکه واقع شود.
در مقابل، اگر در اثر غفلت‏ها و غرق شدن در لذائذ دنیوی و فراموش کردن منزلت واقعی خویش، دچار خودباختگی شود و از ارزش‏های انسانی و گرایش‏های متعالی تهی گردد ماهیت‏حیوانی یا پست ‏تر از آن پیدا می‏کند.
خودباوری اعتقادی: هر فردی در زندگی با یک سلسله اعتقادات قلبی و ایمانی زندگی می‏کند که این اعتقادات هویت فکری و فرهنگی او را شکل می‏دهند.
بر این اساس، نظام زندگی هر فرد مسلمانی در چارچوب آموزه‏های دین مبین اسلام معنی و مفهوم می‏یابد.
خودباوری ملی: هر ملتی دارای فرهنگ و تمدن خاصی است که در طول قرون متمادی در سایه تلاش‏های نخبگان آن شکل می‏گیرد.
خودباوری ملی، در مقابل از خودبیگانگی و خودباختگی ملی مطرح می‏شود. خودباوری فردی: نوعی دیگر از خودباوری، خودباوری فردی است که در قلمرو شخصیت افراد مطرح می‏شود.
توضیح آن ‏که هر فردی دارای استعداد و توانایی‏های خاصی است که اگر آنها را درست ‏شناسایی کند و در زندگی از آنها به صورت مناسب بهره ‏برداری نماید.
خود باوری نیز همچون سایر فضیلت‏های انسانی دارای آفاتی است که گاهی این آفت‏ها زمینه ایجاد آن را در وجود جوان از بین می‏برند یا پس از ایجاد از استمرار آن جلوگیری به عمل می‏آورند.
می ‏توان گفت که ریشه تمام این آفت‏ها، به گونه‏ای به محدودیت تجربه جوان یا غلبه احساسات دوره جوانی او برمی‏گردد، یعنی جوان در برخورد با موانع خودباوری و اعتماد به نفس به جهت عدم برخورداری از تجربیات اجتماعی و فرهنگی کافی اغلب تحلیل و ارزیابی درستی از این آفت‏ها نمی‏تواند داشته باشد.
لذا در موقع مواجه شدن با این امور به سادگی و با خوش ‏بینی خاصی با آنها مواجه می‏شود. در هر حال، برای خودباوری آفت‏های زیادی ذکر شده است که به برخی از آنهااشاره می‏گردد: جهل و ناآگاهی: انسان تا موقعی که نقش مهم خودباوری را در زندگی فردی و یا اجتماعی به طور کامل نشناسد و از سوی دیگر، استعداد و توانمندی‏های موجود در وجود خویش را به خوبی مورد شناسایی قرار ندهد و یا از سرمایه‏های بالفعل و بالقوه ارزشمند ملی و فرهنگی جامعه‏اش خبر نداشته باشد و بدتر از این، اگر از اهداف و نقشه‏های دشمنان بی ‏خبر باشد، بی ‏تردید از اتخاذ شیوه‏هایی که موجب ایجاد و یا تقویت‏خودباوری می‏شوند عاجز خواهد بود.
اگر این ضعف در سطح جامعه عمومیت پیدا کند، در نهایت، استقلال و وحدت ملی جامعه را در مقابل جوامع دیگر با خطر مواجه خواهد ساخت و حداقل زمینه وابستگی در بسیاری مسائل را در پی خواهد داشت.
خود کم‏بینی و احساس حقارت: همان‏گونه که عزت نفس و خودباوری روحیه مسئولیت‏پذیری و احساس توانمندی و صبر و تحمل را ارتقاء می‏بخشد، در مقابل، خود کم‏بینی و خودباختی زمینه بهره ‏برداری از سرمایه‏ها و توانمندی‏های فردی و ملی و فرهنگی را از بین می‏برد.
و این حالت چنان روحیه بی‏اعتمادی را در فرد و جامعه گسترش می‏دهد که افراد به آسانی تحت تاثیر دیگران قرار می‏گیرند.
و از تن دادن به کارهای بزرگ خودداری می‏کنند و به محض بروز کوچک ‏ترین پیشامد ناگوار مایوس و ناامید می‏شوند.
علاوه بر آنچه بیان شد، امور دیگری چون: شکست‏ها، راحت ‏طلبی، غرور، خودبزرگ ‏بینی رسوخ باور و اندیشه‏های غلط فکری و فرهنگی سستی و تنبلی و… از جمله آفات خودباوری در افراد، به ویژه جوانان است.
بنابراین، اگر افراد جامعه‏ای خواهان پیشرفت و تعالی هستند باید از طریق اصلاح نظام آموزشی و تربیتی جامعه و بازنگری در باورها و ارزش‏های فکری و فرهنگی به جای مانده از گذشته، تمام این‏گونه اوصاف و ویژگی‏های نادرست فکری و اخلاقی را اصلاح نمایند و به یک انقلاب فکری و فرهنگی، به ویژه در سطح اندیشه و اعتقادات نسل جوان دست ‏بزنند.
آن‏گاه از طریق احیای ارزش‏های اصیل و حیات ‏بخش روح اعتماد به نفس و خودباوری را در وجود این قشر، که مهم‏ترین سرمایه جوامع محسوب می‏گردند، شکوفا ساخته و حفظ و استمرار خواهند بخشید.