نوت یازیسی نئجه یارانمیشدیر؟

افراسیاب بدل‌بیلی
کؤچورن: میلاد بالسینی
آنادیلیمیز : او دا آذربایجان خالق موسیقی آلتی تاردا اولدوغو کیمی، عوددا دا هر اوکتاوانین ۱۷ پیلله‌دن تشکیل اولونماسیندان عیبارتدیر. فرق بوراسیندادیر کی، اگر تارین ایکینجی اوکتاواسیندا، میثال اوچون، ” دو-دییئز ” ایله ” رئ-بئمول ” ائن‌هارمونیک اولدوقلاری اوچون عئینی پرده واسیطه‌سیله ایفاده ائدیلیرسه (تاردا کیچیک و بیرینجی اوکتاوالار ۱۷ پیلله دن عیبارتدیر)، اود موسیقی آلتینده ان بم پرده‌لردن توتموش ان زیل سسلرین‌هامیسی ۱۷ پیلله‌یه بؤلونور و اوکتاوانین، فورتئ‌پیانودا اولدوغو کیمی، ۱۲ پیلله‌دن یوخ، تارین بیرینجی اوکتاواسیندا اولدوغو کیمی‌۱۷ پیلله‌دن عیبارت اولدوغونو تثبیت ائدیر.
بو نؤقطه‌ی-نظردن او، هر پردنی اؤزونه مخصوص ایشاره ایله قئیده آلیر. بئله لیکله، دییئزلی و بئموللو سسلر آیری-آیری ایشاره لر واسیطه‌سیله گؤستریلیر. بو ایسه اورموی اثرلرینین شرحی مسله‌سینی خئیلی مورککب‌لشدیریر. بونا گؤره ده اورموی نین نوت سیستئمینی داها دقیق بیر طرزده موعاصیر نوت یازیسینا کؤچورمه یه جهد ائتدیکده دییئزلی و بئموللو سسلرین ائن‌هارمونیک جهتدن باشقا-باشقا اولدوغو ایله ایستر-ایسته‌مز راضیلاشمالیییق.
اورموی یازدیغی موسیقی پارچاسی‌نین سرلؤوحه‌سینده هر شئیدن اول اثرین‌هانسی موغام کؤکونده و هم ده نه اؤلچوده (وزنده) اولدوغونو بیلدیریر. بورادا مؤلیف، موسیقی‌نین اساسینی تشکیل ائدن ریتم مسله‌سینه چوخ بؤیوک اهمیت وئریر. آخی، ریتم موسیقی‌نین نبضیدیر. ایفا اولوندوغو مودت عرضینده زامان شراییطی ایله بیلاواسیطه علاقه‌دار اولاراق یارادیلان هر بیر موسیقی اثری اؤلچو قایدالارینا تابئعدیر. بیز موسیقینی دیقتله دینله‌سک گؤرریک کی، ان کیچیک موسیقی پارچاسی‌نین داخیلینده بئله موعین بیر حرکت وارلیغینی ایفاده ائدن کونکرئت ریتمیک جهت واردیر. ریتم (وزن-بحر-اؤلچو) موسیقینی تشکیل ائدن، فورمایا، قایدایا سالان و اونا موعین شکیل وئرن اساس ایفاده واسیطه‌لریندن بیریدیر.
آذربایجان موسیقیسی‌نین وزنی اولدوقجا مورککب و رنگارنگدیر. بونا گؤره ده وزن نظریییه‌سی تا قدیمدن باشلایاراق بوتون آذربایجان موسیقی‌شوناسلاری‌نین کیتابلاریندا ان واجیب فصیللردن بیرینی تشکیل ائدیر.
ووکال موسیقیده ریتم شعرین بحرینی اؤزونده عکس ائتدیریر. اودور کی، شعرین بحری ایله موسیقی‌نین اؤلچوسو طاراز گلمه‌دیکده آهنگ بوسبوتون پوزولور، شعر ایله موسیقی آراسیندا وحدت داغیلیر.
بونا گؤره ده شرق موسیقیسینده ایشله‌نن اؤلچو نؤوعلری عروض وزنینده‌کی اؤلچولره، داها دوغروسو بحرلره تام معناسی ایله مووافیق گلیر. بو واجیب جهتی نظره آلاراق اورموی ده اؤزوندن اولکی موسیقی‌شوناسلارین عنعنه‌سینی داوام ائتدیره‌رک آذربایجان موسیقی‌سینده ایستیفاده اولونان آیری-آیری اؤلچولری شرق کلاسیک شعرینده اولان بحرلرین آدلاری ایله قئیده آلمیشدیر.
آذربایجان کلاسیک موسیقیسی‌نین ان اهمیتلی ساحه‌لریندن بیری اولان وزن بحثی گئنیش و درین تدقیقات طلب ائدیر. لاکین مقاله‌میزین مؤوضوعسو ایله موعین درجه‌ده علاقه‌دار اولدوغوندان بو مسله اوزرینده موختصر ده اولسا دایانماغی لازیم بیلیریک.
وزن (قدیم موسیقی کیتابلاریندا ریتم، وزن، آهنگ و عومومیتله موسیقیده اؤلچو مفهومونو ایفاده ائدن ” ایقا ” تئرمینی کیمی‌ایشله نیر) بحثینی ایلک دفعه اولاراق علمی‌اساسلار اوزره شرح ائدن سککیز عصرین ان گؤرکملی موسیقی عالیمی‌بصره‌لی خلیل ایبن احمد فراهیدی اولموشدور ۷۰۰-۷۷۲ باشقا بیر معلوماتا اساسن ۷۸۶جی ایلده دمشق شهرینده اؤلموشدور). او، موسیقی صنعتی حاقیندا یازدیغی ایکی کیتابیندان بیرینجیسینی ایقا مسله لرینه حصر ائتمیشدیر. اسحاق ایبن ابراهیم الموصولی ایسه ” کیتاب-اول نغم ال-ایقا ” آدلی اثرینده وزن بحثی اوزرینده اطرافلی صورتده دایانیر. ابول فرج ایصفاحانی ” کیتاب-اول-آغانی ” اثرینده عباسی خلیفه‌لریندن اولان‌هارون-الرشید (۷۸۶-۸۰۹) ایله مامون (۸۱۳-۸۳۳) دؤورونون موسیقی صنعتینی اطرافلی صورتده تصویر ائده‌رک موسیقیده وزن مسله‌سی نین اهمیتیندن و اساس جهتلریندن دانیشیر.
یئنه ده اون عصرین ان گؤرکملی موسیقی‌شوناسلاریندان ابو نصر فارابی (۸۶۵-۹۵۰) اؤزونون ” کیتاب-اول موسیقی-الکبیر” اثرینده وزن حاقیندا یازیر: “ایقا – صدالارین زامان عرضینده تقسیم اولونماسی، موختلیف اوزونلوقدا اولان سسلرین واخت داخیلینده مونتظم بؤلونمه سی دئمکدیر” . مشهور تاجیک فیلوسوفو و موسیقی‌شوناسی ابو علی ایبن سینانین (۹۸۰-۱۰۳۷) ” کیتاب-شفا ” اثرینده وزن موعین زامان داخیلینده و موعین مودت عرضینده مونتظم قایدا اوزره تقسیم اولونان ضربلرین مجموعو آدلاندیریلیر.
اورموی ایسه وزن حاقیندا بئله یازیر: “وزن، زامان اعتیباری ایله بیر-بیریندن آیریلیقدا سسله‌نن و اؤز واحیدلری آراسیندا موعین صورتده تثبیت ائدیلمیش موناسیبتده بولونان و بئله‌لیکله برابر دؤورلرده خوصوصی وضعیت کسب ائدن نقرات آردیجیللیغیندان عیبارتدیر” . (اورموی و باشقا اورتا عصر موسیقی‌شوناسلاری نقره سؤزونو ضرب معناسیندا.
نقرات سؤزونو ایسه جم ساییندا ضربلر معناسیندا ایشله‌دیرلر؛ احتیمال ائتمک اولار کی، آذربایجان ضرب موسیقی آلتلریندن اولان ناغارا بو سؤزدن عمله گلمیشدیر).
ریتمین، موسیقی سسلری‌نین مونتظم قایدادا عوضلنمه‌سیندن عیبارت اولدوغونو گؤسترن اورموی قئید ائدیر کی، ضربلر دؤورونده کی آردیجیللیغین دوزگون موناسیب و اویغون اولوب-اولمادیغینی دوروست تعیین ائدن اینسانین اینتویسییاسی، شوعورو، دراکه سی و دویغوسودور.
اورموی وزن بحثینی داوام ائتدیره‌رک یازیر: ” بیز، ایکی موتحریک حرفی (داها دوغروسو ایکی هئجانی – ه.ب.) مثلا، ” تانا ” سؤزونو تلفوظ ائتدیکده دیلیمیزله داماغیمیز اوزرینه ایکی دفعه موختلیف کئیفیتده اولان ضرب وورموش اولوروق. بو ایکی ضرب آراسیندا موعین بیر واخت کئچیر: اوزون، قیسا، یا دا اورتا. بو واختین سون درجه قیسا بیر حدده چاتدیریلماسی نتیجه‌سینده الده ائدیلن واخت‌آراسی (او قدر کیچیک بیر واخت‌آراسی کی، اونون حیس ائدیلمه‌سی چتینلیکله مومکون اولسون) ایکی الین طبیل اوزرینده چوخ سورعتلی حرکتی نتیجه‌سینده عمله گلن تیتره‌ییشی خاطیرلادیر.
ایکی ضرب آراسینداکی مودتی اوزاتماق اوچون ایسه حد-حودود یوخدور. ایکی ضرب آراسیندا داوام ائدن بو ایکی نؤوع ایفراط مودت (یعنی سون درجه قیسا، یا دا چوخ اوزون) زامان ایله علاقه‌دار اولان اؤلچو، وزن اوچون هئچ ده موناسیب گؤرولمور، حالبوکی اورتا سورعتده ایستیفاده اولونان اؤلچولر ثمره‌لی و اویغون حساب ائدیلمه‌لیدیر.
اورموی نین یاراتدیغی ایلک آذربایجان نوت یازیسی سیستئمی‌اؤز حقیقیلیگی اعتیباری ایله اورتا عصر غربی آوروپا تابولاتورالاریندان هئچ ده گئریده قالمیر.
بو اونا بنزر کی، تلفوظ زامانی ثقیل (آغیر) هئجالاری ایجاب ائتدیگی طرزده اوزاتماییب خفیف هئجالار کیمی‌سؤیله‌یه‌سن. بئله حالدا یقین کی، میصراعلارین اؤلچوسو پوزولار، چونکی، وزن دوزگون ایفاده طلب ائدیر. اودور کی، تلفوظ زامانی کلمه‌لرین هئجالاری آراسینداکی مودت وزن‌نین (اوصلوبون) طلب ائتدیگی قایدایا تابع اولاراق: بعضی حاللاردا نیسبتن اوزون، بعضی حاللاردا ایسه عکسینه قیسا اولمالیدیر. بو ایسه همین قئید ائتدیگیمیز، دوروست واخت‌آراسی، یعنی فاصیل دئمکدیر. دوزگون فاصیل اؤلچوسو ضربلرآراسی مودتین بعضی‌سی‌نین نیسبتن اوزون، بعضی‌سی‌نین قیسالیغینی طلب ائدیر.
بو ایشده آهنگین پوزولدوغونو حیس ائتمک اوچون بؤیوک ایستعداد طلب اولونمور. چونکی، بئله بیر اویغونسوزلوق هر کس طرفیندن درحال دویولور. حالبوکی وزنین دوزگون ایشله‌دیلدیگینی ائشیتدیکده قلبینده راضیلیق و ممنونیت حیسی ایله هذ آلمایان هئچ بیر اینسان تاپیلماز”.شعر ایله موسیقی آراسیندا عوضوی وحدتین اولماسینی ضروری حساب ائدن شرق موسیقی‌شوناسلاری و او جومله‌دن اورموی ده عروض وزنینده‌کی بحرلردن و اؤلچو قلیبلریندن گئنیش ایستیفاده ائتمیشدیر. شعرده اولدوغو کیمی، موسیقیده ده همین بحرلرین بیر چوخو اؤز آدلارینی و ائله‌جه ده اؤلچولرینی ساخلاییر. لاکین موسیقیده خلیل ایبن احمدین تطبیق ائتدیگی ” فئعل فله ” کلمه‌سیندن عمله گلمه، موختلیف قلیبلردن علاوه ، سونرالار “طنطنه‌نن” قلیبینی گئنیش یاییلمیش، هم ده بعضی بحرلر اؤز اولکی آدلارینی دییشمیشدیر.
مثلا، ادبیاتدا مونسریه بحری آدی ایله معلوم اولان و اؤز آهنگینده بیر آخیجیلیق و اویناقلیق ایفاده ائدن وزن بعضی موسیقی اثرینده چوخ واخت “فاخته” (مئشه گؤیرچینی فاخته‌نین سسینی تقلید معناسیندا) آدینی آلمیش و ایکی موختلیف واریانتدا تطبیق ائدیلمیشدیر.
آذربایجان کلاسیک موسیقیسینده ان چوخ ایشله‌نن رمل (موختلیف نؤوعلری ایله) و هزج بحرلریدیر. یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی‌اورموی، کشف ائتدیگی قایدا اساسیندا اؤز موسیقی پارچاسینی تثبیت ائدیب یازماق ایسته‌دیکده اثری‌نین سرلؤوحه‌سینده موسیقی‌نین‌هانسی موغام کؤکونده اولدوغونو گؤستریر. عئینی زاماندا ماهنی‌نین اؤلچوسونو بیلدیرمک اوچون‌هانسی وزنین ضربلری اوزرینده اساسلاندیغینی قئید ائدیر (بو دفعه ضرب کلمه‌سی سؤزون حرفی معناسیندا، یعنی حاضیردا بیز ایشلتدیگیمیز معنادادیر). سونرا او، اوخوناجاق ماهنیدان اول اودون چالاجاغی کیچیک مقدیمه‌نین مئلودییاسینی (” اس-سووت ” ) قئیده آلیر. بو مقدیمه ماهنی‌نین اوللرینده، ائله‌جه ده سونرادان آیری-آیری بندلری (کوپلئتلری) آراسیندا نقرات (بیزیم ایندی ایشلتدیگیمیز دؤندرمه معناسیندا) فونکسییاسینی داشییان چوخ کیچیک اینسترومئنتال ائپیزوددان عیبارتدیر.
ماهنی‌نین موسیقی‌سینه (کؤک و ریتم مئلودییا) عایید اساس جهتلری قئید ائتدیکدن سونرا موختلیف ماهنی نین متنینی یازیر. نهایت ان سونرا متنی آیری-آیری هئجالار اوزره آییراراق هر بیر هئجا آلتیندا‌هانسی سسین نه اوزونلوقدا اولدوغونو (سسلرین اؤلچوسو و یوکسکلیگی) ابجد حرفلری و رقملری واسیطه سیله قئید ائدیر. بو جهتدن، خالقیمیزین بؤیوک موسیقی‌شوناسی اورموی نین یاراتدیغی ایلک آذربایجان نوت یازیسی سیستئمی‌اؤز حقیقیلیگی اعتیباری ایله اورتا عصر غربی آوروپا تابولاتورالاریندان هئچ ده گئریده قالمیر.