فولکلور نه دیر؟

میر هدایت حصاری
آمما بو باره ده نئچه مقاله فارسجا و تورکجه نشر ائتمیشم او جمله دن »کیهان سال « و یول مجله سی ( نمره ?? و سایره لرده) و »وارلیق« ژورنالی نمره ?? ص ??) و بیر نئچه آیری نشریه لرده آذربایجان فولکلورو باره ده چوخلو مقاله لریم چاپ اولونوبدور. بونودا بیلیرم کی منیم کیمیلرین سایی آز ده ییلدی چوخلاری بو یولدا زحمت چکیب لر لاکین چاپ ائتمگه امکان تاپمامیشدیلار.
فولکلور و یارادانلارین کیم اولدوقلاری بللی ده ییل. اونون صاحیبی عموم خلق کوتله لری دیر. فولکلور خالقین معنوی ثروتی دیر. اونلاری ییغیب، نشر ائتمگ دیلیمیزین کولتوروموزون وتاریخی معلوماتلاریمیزین آرتیق زنگین لشدیریلمه سینه کؤمک ائده بیلر.
فولکلور همیشه یارانماقدادیر. بعضا اونلارین نئچه وجودا گلدیکلری باره ده داستانلار دا نقل اولونور. بو باره ده بیر مثال گتیریریک.
گئچمیشده بیر دؤولتلی شخصین »بسدی« آدلی بیر قیزی وارایدی. بو شخصین بیر کاسیب قارداشی اولدوغونا گؤره، قارداش اوغلوسونو اؤزونه چوبان ائتمیشدیر. بو ایکی جوان عمی اوغلو و عم قیزی بیر- بیرینه علاقه مند اولورلار. بسدی عمیسی اوغلونا یادگار اولاراق بیر رشمه (_دؤرد ایپ ایله توخونان آغ- قره رنگلی قاتما) توخویور عمیسی اوغلو گئجه لر کندین قیراغیندا اولان آغیلدا قویونلارین یانیندا یاتارمیش، بیر گئجه کوردلر قویون سوروسونو باساراق اونون قوللارینی همان رشمه ایله باغلاییرلار. او ایسه اونلاردان بیر آغیز اوخوماغینی خواهش ائدیر. کوردلر راضی اولورلار. او زامان او اوزونو کنده ساری توتاراق اوجا سسله بئله اوخویور:
عمیم قیزی بسدی گه ل ?
کورد سورونو باسدی گل
سن توخویان رشمه لر
قوللاریمی کسدی گه ل
بو سس کندده بسدی نین قولاغینا یئتیشدیکده قیشقیراراق دئییرکی: گئدین کوردلر سورونو باسیبلار آداملار اؤزلرینی یئتیره رک سورونو کوردلرین الیندن آلیرلار. بئله لیکله عشق سورونون قورتاریلماسینا سبب اولور. ها بئله بیر مالینی اوغرو وورموش بزرگان آتینی گؤتوروب قاچدیقدا بیر ائوه مراجعه ائده رک آتی اوچون بیر توربا سامان ایسته ییر پولو اولمادیغی اوچون سامان وئره ن ائو قادینی قاوالی اونا وئره رک دئییر کی بو قاوالی چالیب و بیر آغیز اوخوسان سامانی آپارا بیلرسن او کیشی مجبور اولاراق قاوالی آلاراق چالیر و فی البداهه قوشدوغو بو شعری اوخویور:
عزیزیم زمانه چالار
عاشیق زمانه چالار
مین تومنه چالمایان جانیم
بیر توربا سامانه چالار
دئدیگیمیز کیمی فولکلور همیشه یارانیلماقدادیر. آشاغیداکی بایاتی لار عصریمیزین معلوم اولان شخص لری طرفیندن قوشولموش، یا نقل اولموشدور.
مثلا بو بایاتینی رحمت لیگ گنجعلی صباحی ? هر واقت سؤز دوشنده گوله- گوله دئیه ردی:
کبابچیام شیشیم یوخ
قوجالمیشام دیشیم یوخ
بو دونیادا کئف چکدیم
او دونیایلا ایشیم یوخ
بو بایاتینی دا اوتایلی مشهور حکیم و جراح نورالدین رضایف قوشموش و دوغرو داندا شاعر اولمادیغی حالدا نئجه گؤزه ل و شاعرانه دئمیشدیر. نورالدینین قیزی آذربایجانین گؤرکملی شاعری بختیار وهاب زاده نین اوغلو ایله ائولنمیشدیر. قضادان نورالدین معلم شیعه اولدوغو حالدا بختیار وهاب زاده سوننو دور. بئله لیکله توی گونو نورالدین شوخلوق ایله شاعرلیک هوسینه دوشه ره ک بو بایاتینی فی البداهه قوشوب، اوخوموشدور:
عزیزیم کیمه نئیلر
شاعر حکیمه نئیلر
سن سننو سن من شیعه
گؤره ک کیم- کیمه نئیلر
بو بایاتینی دا ????- نجی ایلده تبریزده نظامی گنجوی قورولتاییندا اشتراک ائدرکن، بیری نین دیلیندن ائشیتدیم:
قوهوم اولدوم یادلارا
اؤز ائلیمه اولدوم یاد
هر دیلده عالم اولدوم
اؤز دیلیمده بی سواد
ائله اوجوره ده مختلف موضوع لار باره سینده دوزه لینن تاپماجالار/ آتالار سؤزو و یا لطیفه لر باره سینده دانیشماق اولار.
همچنین آتالار سؤزو یئردن- یئره، زماندان زمانه دگیشیک لیکلره معروض قالیر نئجه کی حاضرداکی کتابدا عباس میرزانین »سفرنامه کجلر« ینده بو آتالار سؤزونو گؤرموشوک »سالیاندا قورد آزیدی بیری ده گمی ایله گلدی.«
بیر حالدا کی ایندیلیکده بو آتالار سؤزو خصوصا یکاناتدا بو شکیلده دئییلر.
»آدادا قورد آز ایدی بیری ده گمی ایله گلدی«
بعضی آتالار سؤزو مخصوص بیر یئر اوچوندور. مثلا:
»شهرچایی کوفته گتیرسه بیزه بیر لپه دن آرتیق یئتیشمز«
بو مثلی اورمودا، »زهرا خانم فرشاد« دان ائشیتمیشم. شهر چایی اورمو شهری نین بیر یانیندان گئچن بیر چایین آدیدیر/
بو آتالار سؤزونون نظیره سی یکاناتدا بئله دیر:
»دونیانی بؤلسه لر بیزه بوندان آرتیق یئتیشمز«
بو مثلی ده ????- نجی ایلده زنجاندا فردوسی مهمانخاناسیندا ایشله ین حسین آدلی بیر قوللوقچونون دیلیندن ائشیتمیشم. »آچیلمامیش سفره نین بیر عیبی اولسا، آچیلمیش سفره نین مین عیبی اولار« بو آتالار سؤزونوده مشهد شهرینده یاشایان، بجنورد تورکلریندن اولان »حاجی محمد نوروزی« نین دیلیندن ائشیتمیشم:
»جوان گلدی، ده لی قاچ«
بو معنالی آتالار سؤزونو او بیر نئچه جوانین غریبه بیر ایشلر گؤردوکلری زمان چوخ یئرلی اولاراق ایشلتدی. بعضی آتالار سؤزونون ده داستانلاری وار. او جمله دن »باغلا دیلیمه« عنوانلی بیر آتا سؤز دور:
بیر آتلی غریبه کیشی، گونون باتان چاغی بیر کنددن گئچیردی. بیر نفر قاپیسی نین قاباغیندا دورموشدو. اؤز یانیندا دءییر. بو مسافر کی بو تله سیک لیک له گئدیر، منیم تعارف ائتمگیم له یولوندان قالان دئییل، قوی یالاندان کیشیله نیم. اودور کی سسله یره ک دئییر:
– آی قارداش بویورون قوناغیمیز اولون…!
دئمه بو مسافرده ائله آللاه دان ایسته ییر میش، تئز آتی نین باشینی دؤنده ررک آتدان یئنیب، تشکور ائده رک دئییر:
– آتی هارایا باغلاییم
او کیشی نین کی نه قوناغا یئری وار ایدی و نه آتا، دئییر:
– باغلا دیلیمه
شفاهی خلق ادبیاتی یازیلی ادبیات، خالق موسیقی سی و هنر عالمی اوچون توکنمز بیر قایناقدیر. لاکین شفاهی ادبیات یازیلی ادبیاتدان چوخ آز استفاده ائتمیشدیر. بعضا شاعرلرین بعضی حکمت لی شعرلری خالقین آغزیندا ایشله نیلره ک آتالار سؤزو شکلینی تاپمیش و یا بعضی شوخ آداملارین ماراقلی سؤزلری لطیفه شکلینه دوشموشدور. شفاهی خالق ادبیاتی اوشاقلارین تعلیماتی اوچون چوخ مهم بیر وسیله ساییلا بیلر.
گئچمیشده سواد و تحصیل ائتمک مسئله سی یوخاری طبقه لرین اختیاریندا و خدمتینده اولدوغو اوچون و بوگونکی چاپ وسیله لری نین اولماییب یا عمومیت تاپماسی سببینه، شفاهی خالق ادبیاتی، اوشاقلار اوچون مهم بیر اؤیره نمه وسیله سی ساییلیردی. اوشاقلارا لازم گؤرونن معلوماتلاری و اونلاری اجتماع ایله تانیشلادیب و شخصیتلرینی تکمیل لتمه گی، بو جور ساده یول لار ایله اونلارا تعلیم وئریب، اؤرگدردیلر. بو باره ده سؤزون داهادا آرتیق تاثیرلی اولماسی اوچون دئییله ن سؤزلری شعر قالیبینا تؤکره ک خالق هاوالاری و موسیقی سی ایله تکمیل لدیب اونلارین هر بیرینی اؤزلرینه ناسب آهنگ لرایله اوخویارلار.
بعضا بو معلوماتلار تاپماجا و یا اوشاق اویونلاری شکلی تاپیر. بئله لیکله اوشاقلار اونلاری اؤیره نمک اوچون هوسله نیر و هم ده بو ایش اونلار اوچون آسانلادیر.
مثلا اوشاقلارا ساده یول ایله سای اؤرگتمک اوچون آشاغیداکی سؤزلری دوزلدیبلر:
بیر، ایکی- بیزیمکی
اوچ، دؤرد- قاپینی اؤرت
بئش، آلتی- داش آلتی
یئدی، سککیز- فیرنگیز (فرنگیس)
دوققوز، اون- قیرمیزی دون
یا اوشاقلارین فیکرلرینی ایشه سالیب، آچماق اوچون دوزلنین تاپماجالاری نظردن گئچیره ک:
هادی یابانی
هودی یابانی
آلتی قیچی
ایکی دابانی
بئله لیکله بو تاپماجا ایله ال تره زیسی نین نه شکیلده اولدوغونو اوشاغا اؤرگدیرلر. هر حالدا سؤزو اوزاتماماق اوچون بوندان آرتیق بو باره ده بحث ائتمک ایسته میریک دالیجا گله ن نمونه لر مسئله نی آرتیق آیدینلاشدیراجاقدیر.