بدیعی ادبیات تئرمینلرینه آچیقلامالار

م.ع. فرزانه
۳۳- عاشیق هاوالاری
آذربایجان موسیقی فولکلورونون تمل ساحه‌لریندن بیری? آنلاییش باخیمیندان قهرمانلیق? عشق? سئوگی? ا?یود وئرمه و جوشغون کاراکترلی اولور. بوگون عاشیقلارین رئپرتواریندا یوزاللی‌دن چوخ عاشیق هاوالاری و واریانتیلاری واردیر. پروفسور مرسل حکیموفون سون آراشدیرمالاریندا بوسایی ۱۹۳چاتمیشدیر. عاشیق هاوالارینین بیر سیراسی بونلاردیر:
یانیق کوراوغلو? گ?زللمه? دیلغمی? اورتا دیوانی? میصری? کرمی? گ?یجه گولو? تجنیس? گرایلی? شریلی? جلیلی? عرفانی? قاراچی? افشاری? مخمس شمشیری? هیجرانی? چوبان بایاتی? جیغالی تجنیس? ساری تئل? رومی? نخجوان گولو? اورتا جلیلی? نووروز? منصوری? کورد اوغلو? گوللوقافیه، عجمی? دوبیتی? اینجه گولو? ک?چری? غربتی? دربندی? قایتارما? قوبوستان شکسته‌سی? قاراباغ قایتارماسی? قایاباشی? باهاری? وورغونو? بورچالی? باش ساری تئل? عابباس گ?زللمه‌سی? آت اوستو? آراز باری? عاشیق زیادی…
۳۴- آتالار س?زو
شفاهی خالق ادبیاتی نین هامیدان چوخ یاییلمیش و تانینمیش نوعلریندن بیری. یاشامین بوتون ساحه‌لرینی گ?رمک و سیناقدان کئچیرمک نتیجه‌سینده یارادیلان? س?ز بیچیمی باخیمیندا ییغجام و آنلام جهتدن درین اولان حکمتلی س?زلر. خالق آتالار س?زو یاردیمی ایله یاشاما باخیشلارینی و تجربه ایله الده ائتدیکلری سونوجلارینی? اخلاقی-تربیه‌وی دوشونجه‌لرینی افاده ائدیر. مثلأ:
آخار سو? یولونو تاپار.
دونیا مالی? دونیادا قالی.
ایشلمیه‌ن دیشله‌مز.
آرتیق چیخار? ائو ییخار.
دالیدان آتیلان داش توپوغا دگر.
آتالارس?زو? شفاهی خالق ادبیاتی‌نین نوعلری کیمی? ائل مالیدیر. البته آیدیندیرکی? هر بیر آتالار س?زو? خالقین ایناندیغی و حؤرمت بسله‌دیگی بیر بیلگینین? بیر اوزانین? بیر ائل آغ ساققالینین ذکاسیندان? دیلیندن بلکه‌ده قلمیندن سوزموش و یاشاییشا و کوتله‌نین اینامینا اویغون اولوب یا اولمادیغیندان? بعضیلری اونودولوب? آتالار س?زلری سیراسینا یول تاپمادیغی حالدا? بیر چوخلاری دیله-دیشه دوشدوگو و آنلام جهتدن بیر سیرا دگیشیکلیکلره اوغرامیش و یئنی نسیللرین اورتایا چیخماسی ایله یئنی آتالار س?زو ایله زنگینلشمیشدیر. بو دگیشیکلیکلری قدیم یازییا آلینمیش آتالار س?زو ایله بوگون دیللرده اولان و یا توپلانیب چاپ ائدیلمیش نمونه‌لرایله مقایسه ده گ?رمک اولور. آتالار س?زو توپلوما ساغلام انسان ا?لگوسونون حقیقی کیملیگینی تانیدیر. هرکیمسه‌نین ا?رنک آلاجاغی دوشونجه‌سی ایله اویغون بیر ا?لگو وئریر. بوتون انسانلاری سئور و حسابا آلار. اونلارین کیشی لیگینه و گ?ردوگو ایشلری قایغی و سایغی دورار. یوخسوللاری قورویور? حاقسیزلیقلارا گ?ز ا?رتمز. ا?زونو سئون و ا?زونه لوغالانانلارا امکان وئرمز عدالته اویار بیر قوروشون یارانماسینا و قورونماسینا چالیشار. اینانجیلاریندان و حق بیلدیگی یولدان هئچ نه اونو شاشیرماز. آتالار س?زلری دانیشیقدا و یازیدا هدفلره اویار صورتده ایشله‌دیلیر. ا?ز گوند?لیک دانیشیقلاریمیزدا و یازیلاریمیزدا آتالار س?زلرینه سیخ-سیخ یئر وئریلمیشدیر. آذربایجان قدیم کلاسیک ادبیاتیندان توتموش (ایستر نظم و ایسترسه نثرده) تا بوگونکو ادبیاتمیزدا بوتون س?ز اوستادلاریمیز آتالار س?زلرینین جوربه‌جور نمونه‌لرینی ا?ز اثرلرینده ایشلتمیش و بو س?ز اینجیلریندن فایدالانمیشلار.
۳۵- آرتیرما (علاوه)
آرتیرما? یا علاوه دانیشیقدا و یازیدا بیر س?زون یا بیرله‌شیک واحددن عبارتدیرکی? جومله ده ا?زوندن ا?نجه گلن عنصری ایضاح ائدیر و جمله عضولریندن هر هانسیسینا باغلی اولورسا? او عضوون گ?زتچیسی اولور. بو باخیمدان علاوه جمله‌نین یدکی عضوو سانیلا بیلر.
آذربایجان? اودلار یوردو? دوغما دیارسان
ب?یوتدون قوجاغیندا آدلی-سانلی قهرمانلار.
ایندی او ایللر ایدی تبریزدن? دوغولدوغو حیاتلا آشنالیق قاندیغی شهردن? قویوب گئتمیشدی.
بو فصیلده? پاییزین سون گونلرینده? آغاجلار یارپاقلارین ت?کور.
“زنگیدیر آئینه ادراکه هر صورت کی وار
سن هنوز ای ساده-بومضمونو ادراک ائتمه‌دین”(فضولی)
۳۶- آرخائیزم
هر دیلین کئچمیش د?ورانلارینا عاید اولوب? هم بوگونکو عموم خالق دیلینده ایشله‌دیلمه‌ین یا آز ایشله‌دیلن? دئمک کی مصرف تاریخی ا?تموش کوهنه س?ز? کوهنه افاده‌لرده اونودولور. آرخائیزم دیلده جوربه‌جور یوللارلا عمله گلیر. مثال اولاراق گوند?لیک معیشتده و اجتماعی حیاتدا معین شئیلر یا اولایلار اونودولاندا اونلارلا ایلگیلی س?زلر و افاد?لرده اونودولور.
واختیله آذربایجان دیلینده ایشله‌نن سایر و (ناخوش? خسته)? یازی (چ?ل) اسرک (مست? سرخوش) قیپیق (گ?ز ا?رتوسو)? یایان (پیادا) و اونلارلا بو سیرا س?زلر و افاد?لرده اونودولور. بونونلا بئله? بدیعی اثرلرده کئچمیشله ایلگیلی حادثه‌لر و انسانلار تصویر ائدیلدیگی زامان داها جانلی تصور یاراتماق اوچون آرتیق انودولموش بعضی آرخائیک س?زلرده ایشله‌دیلیر. هابئله بو آرخائیک س?زلردن قدیم کلاسیکلرین اثرلرینده ایشله‌ننلری قورونمالی و اونلارین هر آنلاملاری متندن قیراخدا ایضاح ائدیلمه‌لیدیر.
۳۷- آتماج
س?ز آلتیندا قالماییب ادراک اینجه‌لیگی و حاضیرجاوابلیقلا یئرلی یئرینده خصوصیله دالاشما دا و دئییشمه‌ ده کنایه‌لی س?زلر و جاوابلارلا طرفی سوسدوروب یئرینه اوتورتماق. بو کیمی آداملارا آتماجاچی دئییلیر و اونلارین گئجیکمه‌دن دئدیکلری جاوابلاری بعضی حاللاردا ضربالمثل کیمی دیللره دوشور و تمثیل حالی آلیر: مثال:دئییرلر ایران-روسیه ساواشیندا عباس میرزا بؤیوک رشادتلردن سونرا، روس قوشونو طرفیندن باسیلیر و ایران قوشونو چاره‌سیز نخجواناه دالی اوتوردوقدا هر کس اؤزو اوچون بیر وسیله آرادیغی حالدا، نایب‌السلطنه‌نین ندیملریندن بیری میرزه فتحعلی‌ده، الی چاتمادیغیندان بیر سوپا (ایکی یاشلی قودوق) اله سالیب آیریلاری ایله نخجوانا یوللانمیشدی. ساعاتلار سونرا اوردویا چاتاندا ولیعهدین گ?زو اونا ساتاشیر و شوخلوقلا دئییر? “میرزا فتحعلی گئنه سوپالانمیسان”! میرزا فتحعلی گئجیکمه‌دن جواب وئریر. قوربان: اوردوی همایونی با آن همه شوکت سوپالاندی? عار اولدو منه یکه و تنها سوپالانماق!”بیر آیری مثال:۲۸ مرداد کودتاسیندان سونرا? دوقتور محمد مصدقین محاکمه‌سینده نئچه-نئچه کودتا حکومتی ال اوز?جکلریندن? اورادا ایشتراک ائدنلردن بیری ده بیر سلیطه آرواد ایدی. مصدق مدافعه اوچون حاضیرلاناندا اولا بیلر محکمه‌نین گئدیشیندن یا یورغونلوقدان تیترک حالدا ایدی. او سلیطه بونو گ?رونجه اوجادان سسله‌نیب دئییر: قوجا? بس نییه تیتریرسن. هادیر اول دوشرسن! مصدق گئجیشمه‌دن دئییر: خانم? نیگران اولما? منارجنبان د?رد یوز ایلدیر تیتر?ییر? آمما هله آیاق اوسته‌دیر.
۳۸- آوانقاردیزم
۱٫-جی قرنده ادبیات و هنرده بیر سیرا “سول آخینلار”ا وئریلن عنوان. بو آخینین مئیدانا چیخماسی بیرینجی دونیا ساواشی ایللری و امپریالیزم قورولوشو بحرانی نین باشلانماسی ایله باغلیدیر.امپریالیزم ساواشینا? سوداگرچیلیک یاشاییش طرزینه قارشی? بورژوازی قورولوشونون ایکی اوزلولوگونه قارشی چیخان دومانلی و سیاسی جهتدن دوشونولمه‌میش اعتراض عنعنه‌لردن امتناع ائدیلمه‌سی ایله بیرلشمیشدی. اجتماعی شرایطه قارشی عصیانچلیق بدیعی افاد?نین عادی افاد?لرینه ده اویغونلاشدیریلیر? رئالیزم متودوندان چیکینمه‌ایله نتیجه‌لنیردی. بو اییلیشین فرانسه سوررئالیستیند?کی کیمی? ان افراط فورمالاری دیلده نحو قانونلارینی آرادان قالدیریب? بیر نوع یئنی دیل یاراتماق مرحله‌سینه گتیریب چیخاریردی.آوانقاردیستلردن بیرچوخلاری روسیه‌ده اکتبر انقلابینی آلقیشلامیش و ا?ز ا?لکه‌لرینده امکچی صنفینین انقلابی و وورشمالاریندا ایشتراک ائتمیشلر. بونونلا بئله اونلارین توپلوما باخیشی اید?آلیست دوروم داشییردی. بیر چوخ حاللاردا اونلار سیاستده آنارشیستلره یاخینلاشیر? مجرد انسان و کوتله آنلاییشلارینا ال آتیردیلار.بیر پارا ا?لکه‌لرین ادبیاتیندا آوانقاردیزم
۲٫-نجی عصر انقلابی هنرینین انکشافیندا ارکن مرحله کیمی اورتایا چیخمیشدیر. اصلینده ده سوسیالیزم رئالیزمینین بیرچوخ گ?رکملی شاعیریلری یارادیجیلیقدا آوانقاردیزم سیرالاریندا ایشه باشلامیشدیلار. (الیوت? ناظیم حکمت? پاپلونرودا? یوهانس بکر و سآیر). سونرالار رئالیزم موضعینه کئچسه‌لرده? اونلارین یارادیجیلیغینین یئتگین د?ورونده ده آوانقاردیزم استئتیزمینه تاثیرلری اولموشدور.آوانقاردیزم یالنیز یاراندیغی ا?لکه‌لرین گرچک شرایطینده کی ادبی مبارزه ده اونون رولونو عینی صورتده ا?یرنمک صورتده قیمتلندیرمک اولا بیلر.
۳۹- آیاما (قوندارما-تاخما آد)
قوندارما مز?لی آد. باشقالاری طرفیندن بیر کیمسه‌یه اونون ا?ز?للگینی نظره آلماقلا وئریلن تاخما آد. ائل آراسیندا ایشله‌دیلن و بعضا بدیعی ادبیاتدا دا ا?زونه یئر آچان قوندارما آد بیر سیرا آداملارین کاراکتری? دورومو? داورانیشی و گ?رونوشو ایله ایلگیلی حالدا اونلارا تاخیلیر: مثلا دیلقیر کریم? حیالی اکبر? میتیل بایرام? ژیگول جمشید? آیاقلین زهرا? جینگه‌نه فاطما…
۴۰- آزاد (سربست) شعر
آدیندان و آنلاشیلدیغی کیمی? بو نوع شعرده میصراعلارین ا?لچوسو? هیجالارین سایی و قافیه‌لرین دوزولوشو جهتدن آزادلیغی واردیر. لاکین بو قایداسیزلیق? آهنگسیزلیک دگیلدیر. آزاد شعرین ده ا?زونه خاص آهنگی? جوشغون روحو? آیدین یا سمبولیک آنلامی? آخیجیلیغی و قافیه‌لنمه قایداسی واردیر. آزاد شعر آدربایجان ادبیاتینا اساسا قدرتلی شاعیر مایاکوفسکی و نوعا معروف تورک شاعیری ناظیم حکمتین تاثیری ایله گلمیشدیر و آذربایجان شاعیرلریندن صمد ووورغون? سلیمان رستم و آیریلاری بو شعرین نمونه‌لرینی یاراتمیشلار. بونونلا بئله بو شعرین آردیجیل و جلب ائدیجی نمایند?سی رسول رضا و اونون شعرلری اولموشدور.
رسول رضادان بیر ا?لگو
تبسم
دونن گئجه
سینه‌مین آغریسیندان اویاندیم.
آغرییان ا?ر?ییمدی
پنجر?دن آسیلمیشدی
گئجه‌نین ظلمت پرد?سی
نه بیر هنیرتی?
نه بیر حزینلی سسی
یاندیردیم لامپانی
دیواردان منه باخان او کیمدی؟
دوداغیندا گولوشو
ایسته‌دیم دئییم
ا?ر?ییم آغریر آخی
بیر دوشون
تبسسومون ائله گ?زلدی
ائله شیریندی.
سینه‌م یونگوللشدی
اور?ییمین آغریسی
توتمور نئچه گ?ندور ایندی. سون