آذربایجاندا اوشاق ادبیاتی
اوشاقلار بیزیم گله‌جه‌گیمیزدیر. اونلارین اؤزلرینه مخصوص تخیل دونیاسی، سجیه‌وی ادراکی و دوشونجه سیستیمی واردیر. اوشاق دونیاسی‌نین هانکی بیر اجتماعی قورولوشدا یارانماسی اونون شخصیتینده، دونیا گؤروشونده بؤیوک و انکار ائدیلمز تاثیر قویور. یاشادیقلاری محیط، حیات سوردوکلری جمعیتده کی اجتماعی و مدنی نورمالار اوشاقلارین اخلاقی و تربیوی کیفیت‌لری‌نین نئجه بسلنمه‌سینده و یوغرولماسیندا مهم رول اویناییر. هانسی بیر تفکرله، هانسی بیر دوشونجه ایله یاشاییرلارسا، گله‌جکده‌ده ایستر- ایسته‌مز او فیکیر چرچیوه‌سیندن متاثر اولاجاقدیلار. اوشاقلارین دوشونجه‌لری‌نین، ایستک و آرزولاری‌نین دوزگون بیر مقصده یؤنلمه‌سینده کؤمکچی اولماق مومکوندور.
اوشاق ادبیاتیمیز آذربایجان خالقی‌نین معنوی بیرلیگینه خدمت ائتمکله برابر، اونون معنوی یوکسلیشینده‌ده عوضسیز رول اویناییر. بو باخیمدان اوشاق ادبیاتی‌نین اهمیتی داهادا بؤیوکدور. چونکی اوشاقلارا دئییلن هر سؤز، سؤیله‌نیلن هر شعر پارچاسی، اوخونان هر بیر ناغیل و حکایه اونلارین اوشاق یادداشینا، ابدی‌لیک یازیلیر، عؤمورلری‌نین سونونا قده‌ر اونلارین معنوی دونیالارینا رنگ باغیشلاییر. دیگر طرفدن‌ایسه، اوشاق ادبیاتی نمونه‌لری تاریخیمیزله، کؤکوموزله، معنوی دیرلریمیزله باغلی اولدوغو اوچون، یئنی نسلی وطنی سئومگه، ائل-اوبا اوچون خئییرلی ایشلر گؤرمگه سسله‌ییر. ائله بونا گؤره‌ده گرکلی و یاددا قالان اولور و هر زامان‌دا ماراقلا سؤیله‌نیلیر. بو بؤیوک اهمیت بو ادبیات نوعنون اساس قایناقلاریندان گلیر. بو اساس قایناقلار نه‌لردیر؟
اوشاق ادبیاتیمیزین اساس قایناقلاری
بیزیم بیر چوخوموز اوشاقلیق دؤروموزو آنامیزین، ننه‌میزین، بابامیزین نغمه دولو ناغیل‌لاری‌لا، حکایه‌لری‌له، تاپماجالاری‌لا، اوخشامالاری‌لا، لایلالاری‌لا کئچیرمیشیک. ائله بو گونده ائشیتدیگیمیز بو قاینار سؤز چشمه‌سیندن جیلالانان ناغیل‌لاری، شعرلری اؤز اوشاقلاریمیزادا سؤیله‌ینده سانکی اوشاقلیغیمیزا قاییدیریق. بیزه بو اوشاقلیق دونیاسی‌نین شیرینلیگینی یئنی‌دن بخش ائده‌ن، شیفاهی خالق ادبیاتیمیزین اوشاق ادبیاتیندا عؤمورلوک یاشایان خاصیتی‌دیر.دئیه بیلرم کی اصیل اوشاق ادبیاتی نوعلری مضمون و فورم اعتباریله ایستر ایسته‌مز شیفاهی ادبیاتدان مایالانیر، اوندان رنگ آلیر، آهنگلشیر و اوره‌یه یاتما قابلیتینه مالک اولور. ائله بونا گؤره‌دیر کی اوشاق ادبیاتینی شیفاهی ادبیاتین سوزگوسو کیمی‌ده دیرلندیرمک اولار. یئرسیز دئییل کی اونون شیرینلیگی‌ایله بو گونده اوشاقلیق چاغینی چوخدان کئچیرن بیزیم کیمی ابنسانلاردا ماراقلانیر.هله ان قدیم چاغلاردان اوشاقلارین چوخ سئودیک‌لریندن بیری ناغیل دینله‌مک اولموشدور. ناغیل لارین آذربایجانین شیفاهی خالق ادیباتیندا اوزونه مخصوص یئری واردیر. اونلار مضمون اعتباریله مختلف و رنگارنگ اولورلار. بو ناغیل‌لارین بیر نوعی ” حیوانات ناغیل‌لاری”دیر کی ” اوشاقلار ناغیلی”دا آدلانیلیر. ناغیل‌لاردا مختلف حیوان صورتلری اشتراک‌ائدیر. اونلارین دانیشیغی، دئییم طرزی ائله آداملار کیمی اولور و ائله بو کیفیت اونلاری شیرینله‌دیر، گؤزللشدیریر. ” تولکو” ” قارقا” ” تویوق” ” کئچی” ” دووشان” ” قورد” و ” ایلان” و … بو کیمی حیوان صورتلری ناغیل‌لاریمیزدا قرن‌لر دیر کی، یئر آچیبدیر. اونلار اؤزلرینه مخصوص کیفیت‌لر و اخلافی- تربیوی خصوصیت‌لر داشی‌ییرلار. مثلا تولکو همیشه حیله‌گر و فیریلداقچی رولونو اویناییر و چوخ یئرلرده ده ائله بو حیلهگرلیکله غالب ده گلیر. آنجاق یئنه‌ده اوشاقلار ناغیلی دینله‌ینده تولکونو نفرتله یاد ائدیرلر. آخی اونلار غلبه‌نی ایگیدلیکده، قورخمامازلیقدا و شجاعتده گؤرورلر. دئمک کی بو تولکو صورتی‌نین ناغیل‌لاردا کی خصوصیت‌لری اوشاقلاردا ائله بؤیوک تاثیر بوراخیر کی، اونلار عادی یاشاییش‌لاریندا هر بیر فیریلداقچی و حیله‌گر آداما تولکو آدی وئریرلر و اؤزلرینی همیشه بئله بیر خصوصیت‌لره بولانماقدان اوزاق ساخلاییرلار. ائله بو زمانداندیر کی، اوشاقلارین احوال – روحیه‌سی حیلهگرلیکله، فیریلداقچیلیق‌لا، باشا بؤرک قویماقلا بیگانه‌لشیر و اونلارلا ضدیت تاپیر. بو چوخ یاخچی و دوزگون بیر اخلاقی کیفیت‌دیر.
اوشاقلارا داها آرتیق تاثیر ائله‌ین ناغیل‌لاردا کی اشتراک ائده‌ن حیوان صورتلری‌نین ابنسان کیمی دانیشماقلاریدیر. اگر بئله ده اولماسایدی دئمک کی تاثیری‌ده اولمازدی. چونکی اوشاقلارین احوال- روحیه‌سی و دوشونجه‌لری ائله بیر مؤوقعده دیر کی هر بیر اؤیودو، هر بیر یاخچی خاصیتی ایسته‌ییرلر کی افسانه‌وی دانیشیق‌لارین شیرینلیگیندن آلسینلار. بو باره ده بویوک متفکرلرین بیری دئییر: ” گؤزل ناغیل‌لار سئومک اوشاقلارین خاصیتی‌دیر. هر بیر ناغیل‌دا حقیقت عنصرلری واردیر. اگر سیز اوشاقلارا خوروز لا، پیشیگین آدام دیلینده دانیشمادیغی بیر ناغیل دئسه‌نیز، اونلار بو ناغیل‌لارلا ماراقلانماز.”
گؤرونور کی اوشاق ادبیاتی‌نین، اوشاقلارین اخلاقی کیفیت‌لری‌نین فورمالاشماسیندا نه قده‌ر تاثیری واردیر. و ائله بو سببدن‌دیر کی، بو گون اوشاق ادبیاتی، ادبیاتیمیزین بیر قولو کیمی اوز وارلیغی‌نین ضروریتینی گؤستریر. تاسفله شاعر و یازیچیلاریمیز بو ادبیات نوعونا چوخ آز یاخینلاشیرلار. بو او دئمک دیر کی، اوشاق ادبیاتی‌نین اهمیتی بیر چوخ شاعر و یازیچیلاریمیزا آیدین اولماییبدیر؛ آنجاق بو چاتیشمامارلیق‌لا یاناشی، بو یولون یورولماز یولچولاری و بو عنعنه‌نین سارسیلماز کئشیکچی‌لری ده اولوبدور.
اوشاق ادبیاتیمیزین کئشبکچی‌لری
تاسوف اولسون کی، زامان- زامان موختلیف سیاسی و اجتماعی عامیل‌لرله یاناشی، خالقین اؤز دیلی و ادبیاتیندا سوادسیزلیغی سببیندن بیر چوخ شیفاهی خالق ادبیاتی و ائله‌جه‌ده اوشاق ادبیاتی نمونه‌لریمیزین مکتوبلاشماسینا امکان یارانماییب و بو ادبیات نوعلری زامانین کئچیدلرینده، دیرلرین دییشیلمه‌سینده، نسیل‌لرین بیر بیریندن داهادا آرا آچماسیندا و چوخ تاسفله کؤکونو ایتیرنلرین، اؤزونو بینمه‌ین‌لرین ملی و مدنی یوخسوللوغوندا ایتیب باتیب و بیر سندلشمیش معنوی ثروت کیمی لاییقینجه اورتایا چیخماییبدیر.بو باخیمدان قیرخینجی ایللرده صمد بهرتگی و اونون یولداشلاری‌نین تشبثی‌ایله معین قده‌ر مکتوبلاشان شیفاهی خالق ادبیاتی نمونه‌لری و بو معنوی ثروت اساسیندا یارانان آذربایجان اوشاق ادبیاتی نوعلری‌نین نه بؤیوک اهمیته مالک اولدوغو، آچیق آیدین گؤز اؤنونده دورور. باخمایاراق کی صمد و یولداشلاریندان چوخ اؤنجه‌دن بیز اوشاق ادبیاتی نوعلری‌نین آرایا چیخماسیندان خبریمیز وار، (نمونه اولاراق طالبوف، میرزه‌علی‌اکبر صابر، عباس صحت، عبدالله شایق و بونلار کیمی تانیمنش شاعر، یازیچی و ادبی شخصیتلرین یارادیجیلیغیندا) آنجاق صمدین ایشی‌نین اهمیتی اوراسیندادیر کی او شیفاهی ادبیات زمینینده اوشاق ادبیاتی نوعلرینی مکتوبلاشدیریب، اونون یالنیز تخیل گوجوایله منیمسنمه‌سینی یوخ، رئال حیاتدان یارانماسینی مقصد گؤتوروبدور. بونون اوچونده، منجه بو ایل‌لری آذربایجان اوشاق ادبیاتی‌نین عنعنوی و عینی حالدا معاصر و رئال سیمادا مثیدانا چیخماسیندا بیر دؤنوش نقطه‌سی کیمی دیرلندیرمک اولار.
صمد اوشاق ادبیاتی‌نین عنعنوی اساسلارینی معاصرلشدیرمکده، اؤز تعیین ائدیجی و اونودولماز رولونو تکجه آذربایجان ادبیاتیندا یوخ، بوتون ایران اوشاق ادبیاتیندا اوینادی. صمد یازیردی:“اوشاق ادبیاتی اوشاقلیغین شیرین خیاللی، رؤیالی، بویالی و خبرسیزلی دونیاسی ایله بؤیوک‌لرین آجیناجاقلی اجتماعی محیط واقعیتلرینده باتان قارانلیق و آییق دونیاسی آراسیندا بیر کؤرپو اولمالیدیر. اوشاق بؤیوک‌لرین بو قارانلیق دونیاسینا چاتماق اوچون، بو کؤرپودن چوخ شعورلو و آچیق گؤزله کئچمه‌لی‌دیر. بئله بیر شرایطده‌دیر کی اوشاق حیاتدا اؤز آتاسی‌نین حقیقی یاردیمچیسی اولا بیلر و گون به گون دورغون و باتماقدا اولان جمعیتده تغییر اندیجی بیر مثبت عامیله چئوریله بیلر. اوشاق بیلمه‌لی‌دیر کی آتاسی هانکی بیر بدبختچیلیک‌له بیر تیکه چؤره‌ک قازانیر و بؤیوک قارداشی بدبختلیک ایچینده نئجه ال ایاق چالیر و بوغولور. او بیریسی اوشاق‌دا بیلمه‌لی‌دیر کی آتاسی نئجه و هانسی یول‌لارلا بو ابنسان الی‌ایله یارانان قیشین دوامینا یاردیمچی اولور…..”
بو گؤروشو ان قاباریق شکیلده صمدین اؤزونون یارادیجیلیغیندا گؤرمک اولار. صمدین اثرلرینده یاشایان کاراکترلر و اوبرازلار سانکی تخیل گوجوایله ناغیل‌لاردا یارانان دونیادان، رئال حیاتا قدم قویوب، باشقالاری‌لا بیرگه بو آجیلی شیرینلی حیاتدا یاشاماغا و داورانماغا باشلاییب‌لار. اونلار آذربایجان و ایران اوشاقلاری کاراکتریندن داها اوزاقلارا، دونیا اوشاقلاری‌نین کاراکترینه کؤچوب و دونیالاشیرلار. صمدین اوشاق ادبیاتی گؤروشونون داوامچی نماینده‌سی اوشاق ادبیاتیندا صمدین اساس قویدوغو ادبی گؤروش، تبریز محیطینده کی ادبی- مدنی ضیالی‌لار طرفیندن بؤیوک ماراقلا قارشیلاندی. بو ضیالی‌لار آراسیندا قاراداغ کندلرینده معلم‌لیک ائدن گنج شاعر حبیب فرشباف‌دا اولموشدور. قیرخینجی ایل‌لرین آتومسفرینده اؤز یارادیجیلیغی و اجتماعی فعالیتی‌ایله خالقین رغبتینی قازانان شاعر حبیب فرشباف بو گون، یئنه‌ده او ادبی گؤروشون ان داوامچی و ان صادق نماینده‌سی‌دیر. بو اونون یالنیز اوشاق ادبیاتی‌لا علاقه‌دار یارادیجیلیغیندا یوخ، بوتون یارادیجیلیغینا داخیل‌دیر. “حبیب”ین:
اوندا آتامین ایشی وار ایدی
منه آلاردی چوخلو اویونجاق؛
ایندی بئکاردی، ایشی یوخ- آنجاق
ایش تاپسا منه باشماق آلاجاق
باشماق آلاجاق.
کیمی اوشاق شعرلرینی اوخویاندا، سانکی صمد بهرنگی‌نین اوشاق ادبیاتی گؤروشونون روحونو قیرخ ایل‌لیک بیر تاریخین درینلیگیندن دینله‌ییرسن. آردی وار
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۰۴ خرداد ۱۳۹۳ ساعت ۴:۲۶ ق.ظ
