ادبیات عامیانه درآبده های ینی سی اورخون

فیض الله نهال ایماق
گروه تاریخ:ادبیات روایی یا شفاهی یک بخش مهم تاریخ ادبیات زبان ترکی و از جمله زبان اوزبیک و ترکمن را تشکیل میدهد . این بخش ادبیات مشتمل بر ترانه ها، سرود ها، داستانها ی منظوم، ضرب المثل ها و افسانه ها، اشعار غنایی، پارچه های مؤثر و زیبا و امثال آن میباشد که یک قسمت آن پیش از ادبیات کتبی به وجود آمده از دهانی به دهانی، از نسلی به نسلی از دو ره یی به دوره یی انتقال نموده است . باید گفت ادبیات عامیانه به شکل سابق خود باقی نمی ماند بلکه به مرور زمان و ایجابات محیط تغییر شکل مینماید .
اوزبیک قوم معروف ترک است که در آسیای وسطی سکونت دارند و این نام از شش صد سال به اینطرف بر ایشان اطلاق گردیده است . اصلاً اوزبیک خان پادشاه معروف قپچاق که بین نهر ( اورال وجو) زیست می نمودند از طرف شیبانی ، نواسه? چنگیز خان در اینجا ساکن ساخته شد( ۱۳۱۲- ۱۳۴۱م ) رقبه قلمرو اوزبیک خان از (یابیق) تا دانیوب واز ( بحر اسود) و )بحر خزر) تا دامنه های قطب شمالی امتداد داشت . در سال ( ۱۳۱۲م ) جلوس و در ) ۱۳۴۱) وفات کرد . این شخص علم دوست بود وعلما را احترام می نمود . قوانین و نظامهای عادلانه طرح کرد و بر تطبیق آن موفق شد. مرکز او شهر (شرای) گفته شده، این شهر و یکعده شهر های بزرگ دیگر در قلمرو قپچاق از حیث تجارت خیلی ترقی داشت . اوزبیک خان در سیاست خارجی خود با خانواده های سلاطین مصر و امپراتوری بیزنتین وصلت کرد و باین طریق روابط خارجی خود را بسط و توسعه داد و شورشهایی را که در مقابل حکومت وی برخاست ،فرنشاند. در قرن ( ۱۶) که برای تسلط ممالک موروثه امیر تیمور بین اولاد او کشمکش و هرج ومرج برپا بود شخصی موسوم به محمد شیبانی ظهورکرده از موقع استفاده نمود ودر صدد تشکیل دولت اوزبیک برآمد و بالاخره دولت اوزبیک را به وجود آورد.( ۱۵۰۰م ). محمد شیبانی بعد از اینکه نفوذ و اقتدار حاصل کرد به فکر توسعه قلمرو خویش افتاد، اراضی متصرفه? تیموریان هرات را در ماورای جیحون به تصرف خود در آورد. لیکن در راه پیشرفت او ، شاه اسماعیل صفوی مانع گردید.
چنانچه وی در سال( ۱۵۱۰) علیه ? محمد شیبانی اعلان جنگ داد و بالاخره دراین جنگ ، او به قتل رسانید. سلاله? شیبانی که از طرف آنها دولت بزرگ قپچاق و اوزبیک تأسیس گردید گرچه در اثر انقرض ایندو دولت از بین رفت ولی توانست بعدازین به مدد قوم اوزبیک در بخارا و خیوه، حکومتی را تشکیل دهد .از آسیای وسطی آثار و منابع فولکلوریک زمان قدیم به دست ما رسیده است . این منابع عبارت اند از کتب تاریخ،آثار علمی و یادگار های نوشته شده و امثال آن میباشد. در کتب مورخین مشهور (هرودوت)،(کتزی)،(پولین)،(هاریسم ایتلن ایسکی) و غیره از مضامین وآثار فولکلوریک تذکار رفته است . مورخین چون لاردن، حمزه اصفهانی، طبری، مسعودی، بیرونی، ثعالبی، بلعمی وغیره آثار شان از ادبیات روایی یاد آوردند .در کتاب » اوستا«،»بیهستون«،»بوند اخیشن« و» دینکرد« و امثال آن یادگار ونمونه های ادبیات عامیانه به نظر میرسد. یکی از منابع مهم و سرشار کهن ادبیات روایی ترکی ومنجمله اوزبیکی اثر جاویدان محمود الکاشغری« دیوان لغات الترک» است که حاوی نمونه های گوناگون و مهم سرودها- اشعا ر حماسی و ضرب المثلها مربوط به زمانهای خیلی قدیم میباشد. این اثر از آثار مهمی است که لغات الترک قدیم را محفوظ نگهداشته است. ابتدایی ترین سرودها را که در ابتدایی ترین جوامع به صورت دوبیتی ها سروده شده به ما انتقال داده است که ما ذیلاً آنرا با ترجمه? دری آن قید میکنیم :
چغیر بیریب قوشله تو/تایغان ایزیت تیله تو
تیلکی تونغیز تاشله تو/اردم بیله اوکله لیم
ترجمه: مرغهارا به دست جوانان دهیم وهزم شکار کنیم .سگهای شکاری را از پی مرغان شکاری برای آوردن صید رها سازیم .به سوی روبا و خوکها سنگ اندازی کنیم.
وانگاه آورد های خود را بستاییم و برآن مباهات کنیم.
الپ ارن اوزوردیم/بوی نین انینگ قیزیردیم
آلتون کوموش یوزوردیم/سوسی قلین کیم توتر
ترجمه: عساکر دلیر دشمن را پراگنده ساختم وآنان را به اطاعت واداشتم
طلا ونقره( غنیمت) به دست آمده را با خود آوردم گذشتن از صفوف عساکر آنها خیلی دشوار بوده است .
یگیت لریگ ایشلتو/ییغیچ یمیش ارغتو
قولن، که یک اولتو/بزرم قیلیب اولینم
ترجمه : جوانان را به کار اندازیم
توسط آنان میوه های درختان را بتکانیم
به صید خرگوش و آهو بپردازیم/وآنگاه جشن شادمانی بپا داریم
این سرود ها آنقدر قدامت دارد که حتی هنوز شکار حیوانات توسط سنگ و چوب( ابتدایی ترین شکل آن) معمول بوده است . اکثر کلماتیکه دراین سرود ها به نظر میرسد تاکنون به عین شکل ویا با تغییرات جزیی در زبانهای ترکی منجمله اوزبیکی وجود دارد .
این اثر و بعضی آثار دیگر که قدیمیترین آثار گرانمایه به شمار میرود به دست ما رسیده است. همچنین از کار های ارزنده علمی دانشمندان معروف اوزبیکستان شوروی ( ن.م. مله یف،) م. عبدالله یف، غ.ک. کریموف که باکار پیگیر وخستگی ناپذیر خویش در پرتو آخرین دست آورد های دانش وفن تاریخ ادبیات زبان اوزبیکی را در سه جلد تألیف کرده اند ودر سالیان( ۶۴،۶۵،۶۶) در تاشکند به طبع رسیده و همچنان از تألیفات متعدد سایر دانشمندان اوزبیک میتوان یادآوری کرد.
زبان ترکی به طور عموم از نگاه لهجه به سه دسته منقسم میگردد:ترکی عثمانی، ترکی آذری، ترکی چغتایی یا اوزبیکی قدیم.
محمود بن حسین بن محمد الکاشغری در اوایل قرن (یازدهم میلادی در بلاساغون) درنزدیکی شهر قماق مربوط قیرغیزستان شوروی زاده شد. وی از خردی به تحصیل دانش پرداخت و مخصوصاً به علوم ادبی عربی احاطه? وسیع پیدا کرد. او از آغاز به فراگرفتن همه جانبه ? زبان های اقوام مختلف? ترک علاقمند شد. برای این منظور در سراسر مناطق ترک نشین به سیاحت پرداخت وبرای تدوین اصول گراماتیک ،عرف و عادات و ادبیات عامیانه ایکه در زبان آنان معمول بود،همت گماشت وبا اکثر طوایف و قبایل ترکی زبان در تماس شد وبعد از آنکه در بغداد اقامت گزید با استفاده از مجموعه اندوخته های خود ، کتابی بزرگ ( دیوان لغات الترک) را به زبان عربی تألیف کرد.
برای معلومات بیشتر مراجعه شود به( اوزبیک ادبیاتی تاریخی) تألیف ن.م. مله یف، جلد اول، ص (۱۳۵)،چاپ تاشکند، سال ۱۹۶۵م . یوسف خاص حاجب ، شاعر نامدار، دانشمند بزرگ و سیاستمدار ورزیده? قرن » ۱۱م« است . یگان اثری که از وی به جا مانده داستان منظوم» قوتاد غو بیلیک« است . این اثر طوریکه از خود آن مستفاد می شود دربین سالهای( ۱۰۶۹- ۱۰۷۰) به رشته ? تحریر کشیده شده است. با برسی محتوی این اثر، می توان تخمین کرد که یوسف خاص حاجب در سال بیستم قرن (۱۱) م. متولد شده ، یکی از دانشمندان پیش آهنگ زمان خود بود و به زباهای ترکی، دری و عربی تسلط کامل داشت وهمچنان به علوم تاریخ ، نجوم، هندسه، الجبر، طبیعیات، جغرافیا ودیگر رشته_های علوم وقت، وارد بود.