معارفه حاجیئوا
هجا وزنلی آذربایجان شعرینین کلاسیک فورمالاریندان‌ اولان گرایلی ایستر یازیلی ادبیاتدا ایسترسه ده آشیق شعرینین ان یایقین و قدیم نؤعلریندن بیریدیر. ۳-۵-۷ بنددن و هر مصراعسی ۸ هجا‌دان عبارت اولان لیریک شعر فورماسیدیر. مصراعلاردا بؤلگو، ۵+۳، ۴+۴ ۳+۵ شکلینده اولور. شعرین سون بندینده آشیقلار و یا شاعرلر آدلارینی سؤیله¬ییرلر. بو بنده “مؤهور بندی” و یا “تاپشیرما بندی” ده دئییلیر. دیگر تورک بویلارینین چوخوندا اولدوغو کیمی “گرایلی” سؤزونون منشأینین ده بیر تورک بویونون و یا ائلینین یاراتدیغی ادبیاتین آدی ایله باغلی اولدوغو احتمال ائدیلمکده‌دیر. سلمان ممتاز یازیر: “گرایلی ائلینین یاراتدیغی منظومه‌یه گرایلی دئییلدیگی کیمی، افشارلارین قوشوقلارینا دا اووشاری دئییرلر. بو آدلار اولوسلارین، ائللرین هنرلری و باجاریقلاری سایه‌سینده یارادیلمیش شعرلره، منظومه‌لره وئریلن آدلاردیر کی، بونلارین واسطه‌سیله هانسی شعرین هانسی اولوسا، ائله نسبت اولدوغو میدانا چیخیر”. گؤرونور، آذربایجانین باشقا ائل و اولوسلاریندا یئتیشن شاعر و آشیقلار دا گرای ائلینین یاراتدیقلاری شعرلری تقلید ائده‌رک گرایلی‌لار سؤیله¬میشلر، اونلارین نمونه‌لرینی آرتیرمیشلار. گرایلینین آذربایجان آشیق شعرینده مکمل نمونه‌لرینه آشیق قوربانی توفارقانلی عباس، خسته قاسیم، آغ آشیق، آشیق آلی، آشیق علعسگر کیمی شاعر آشیقلارین یارادیجیلیغیندا سیخ-سیخ راست گلینیر: اوغرون یوللارا باخماقدان باغریم قان اولدو، یار گلمیر آغلاماقدان عینیم یاشی سئل، عمان اولدو، یار گلمیر. ***
منیم یاریم بویو بسته دردیندن اولموشام خسته یقین چیخیبدیر تخت اوسته یوخسا خان اولدو یار گلمیر ***
داغلارین قاری سؤکولدو، آخدی چایلارا تؤکولدو عباس دئیه¬ر، بئل بوکولدو قد کمان اولدو، یار گلمیر.
۲٫آشیق عباس توفارقانلی‌دان مثال گتیردیگیمیز گرایلی تمامیله خالقین دانیشیق دیلیندن سوزولوب گلمیشدیر. مصراعلارین قافیه¬لنمه‌سی قوشمادا اولدوغو کیمی اولسا دا مصراعلارداکی هجا سایینا گؤره قوشما‌لاردان فرقلنیر. آشیق ادبیاتی‌نین سونراکی مرحله‌لرینده گرایلی تکامل یولو کئچمیش، اونون یئنی شکیل‌لرینده یارانمیش‌دیر. پروف. مرسل حکیموو “آشیق شعرینین نؤعلری” (آپی، ۱۹۸۷) آدلی کتابیندا “جیغا‌لی گرایلی”، “ساللاما گرایلی”، “مروتی گرایلی”، “الیف-لام گرایلی”، “تجنیس گرایلی” “گرایلی دیلدؤنمز”، “نقراتلی گرایلی”، “گرایلی روباعی” کیمی گرایلی شکیل‌لری حاقیندا معلومات وئریر. آشیق حسین جاوان، موللا جومه آشیق بستی، آشیق علعسگر، آشیق آلی کیمی ساز-سؤز صنعتکا‌لارینین یارادیجیلیغینداکی یوخاریدا آدی چکیلن گرایلی نمونه‌لرینی تحلیلینه جلب ائدیر. آشیق آلی‌دان گتیردیگیمیز آشاغیداکی شعر تجنیس گرایلینین مکمل نمونه‌لریندن بیری‌دیر. مادر دئدیم ازلیمدن کورومه ده، آرازا دا جدا دوشدو ائلیم ائلدن آرا کسدی آرازادا
چرخی-پیرده یوخ سان ایله وعده یئتسه یوخسان ایله بیر گذارین یوخسا نیله یاددی فرات آرازا دا
دوشر بیر گون آلی یادا روا بیلمز رام آل یادا یا قاییب اول، جمع اول یا دا اولسون غیرت آر آزادا. مصراعلارداکی (“آرازا دا“، “آرازادا”، “آر آزادا” “یوخ سان ایله”، “یوخسان ایله”، “یوخسا نیله” “یادا”، “یا دا”) جناسلی قافیه‌لر صنعتکارلیق باخیمیندان اوّلکی گرایلی نمونه‌لریندن فرق‌لنیر. گرایلی شکلینده یازیلان شعرلرین مؤوضوعسو داها چوخ محبت، طبیعت، آیریلیق، گؤزل‌لیکله باغلی اولدوغو و هجا‌لارین نسبتاً آزلیغی شعره بیر اویناقلیق، شوخلوق گتیردیگی اوچون آشیقلار بو اویناق فورمایا داها چوخ مراجعت ائده‌رک، اونو هاواجاتی ایله دیله گتیریرلر. آشیق ساز هاوا‌لاری ایچری‌سینده گرایلی اوستونده اوخونان “آیاق شاهسئون”، “آزابلی دوبئیتی”، “آغاجانی”، “آیاق ساریتئل”، “باش ساریتئل”، “باش دوبئیتی” “باهاری”، “بهمنی”، “باشخانیمی”، “قاراباغ دوبئیتی”، “قازاخ دوبئیتی”، “قازاخ سبزه‌سی” “دربندی”، “دوبئید قایتاغی”، “علعسگری” “ابراهیمی”، “ممد حسینی” (“کوردو گرایلی”) “کرم دوبئیتی”، “گرایلی”، “مینا گرایلی”، “اورتا دوبئیتی”، “اورتا ساریتئل”، “اویماغی”، “پاشا کؤچدو” (“آذربایجان”)، “ساریتئل”، “ساللاما گرایلی”، “سوروتمه کوراوغلو”، “سلمینازی” “ترسا گرایلی”، “فخری”، “خانچوبانی” “چورتای کوراوغلو”، “جاوانی”، “شقای گرایلی”، “ششنکی”، “شرو‌لی دوبئیتی” و س. کیمی چوخسایلی شن، شوخ آشیق هاواسینین شعرلرینین گرایلی شکلینده اولماسی دا دئدیک‌لریمیز اوچون بیر اساس وئرمکده‌دیر.
۳٫موللا جومه‌دن مثال گتیردیگیمیز آشاغیداکی گرایلی دا اونون اویناق موسیقییه یاخین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بیر عرضیم وار اول خودایا قیللام آغلایا-آغلایا یئتیرمه‌سه مرادیمی قاللام آغلایا-آغلایا.
سورمه¬دیم ذوق و صفانی چکیرم جور و جفانی خالق ایچینده نوح توفانی ساللام آغلایا-آغلایا.
نه یانارسان، آمان، کؤنول، یاریم سنی ائتمز قبول. خدمتینده ائدرسه قول اوللام آغلایا-آغلایا.
ایچدیم عشقین باده‌سینی، کئچدیم هیلین آداسینی اسمی پنهان قاداسینی آللام آغلایا-آغلایا.
من جومه‌یم غم آلیجی شیرین جانا اود سالیجی اؤز عمرومه گورش قیلینجی چاللام آغلایا-آغلایا. گرایلی شعر شکلینه XIV-XV عصر آذربایجان یازیلی ادبیاتیندا دا مراجعت ائدیلمیشدیر. پروف. میرعلی سیدوو ارمنی الیازمالاریندان‌ الده ائتدیگی گرایلینین نسیمی‌نین آدی ایله باغلی اولدوغونو گؤستریر. دوغدوغویا اینانما گیل چونکی دوغان اؤله‌سی‌دور. اول یئری-گؤیو یارا‌دان هامانگیل اول قالاسی‌دور.
کیمسه‌نین مالین یئمه¬گیل، بو بانا قالیر دئمه¬گیل. اول سیاست میدانیندا حاقلی حاقین آلاسودور.
ای نسیمی، قاییرماگیل، چونکی دوغدون اؤلمک ایچون چون توپراقدان دوغدو تنون، گئنه توپراک اولاسی‌دور.
نسیمی‌نین عروض وزنی ایله یازدیغی شعرلرینده ده آشیق شعری عنعنه‌لرینه و هجایا یاخین اولان نمونه‌لر تاپماق ممکن‌دور. دوشدو یئنه دلی کؤنول گؤزلری‌نین خیالینه کیم نه بیلیر بو کؤنلومون فکری نه¬دیر، خیا‌لی نه؟
نسیمی
شعر عروض وزنینده یازیلسا دا، هجانین تأثیری، اونون اویناق و روانلیغی شعرده اؤزونو گؤستریر. ۱۶ هجا‌لی بو شعر نمونه‌سینی بیر گرایلی بندی کیمی ده اوخوماق ممکن‌دور. دوشدو یئنه دلی کؤنول گؤزلری‌نین خیالینه کیم نه بیلیر بو کؤنلومون فکری نه¬دیر خیا‌لی نه
شفاهی خالق ادبیاتی عنعنه‌لرینه صادق قالا‌راق یازیلان گرایلی نمونه‌سی گؤستریر کی، اورتا عصرلرده ده آشیق شعر نمونه‌لری دیوان ادبیاتینا اؤز تأثیرینی گؤسترمیشدیر. گؤرونور، یازیلی ادبیاتدا موسیقی اساس آلینماسا دا، گرایلی فورماسی شعره بیر شوخ احوال-روحیه گتیریر. اودور کی، یازیلی ادبیاتدا دا دوغما هجا وزنی ایله یازیلان گرایلییا تئز-تئز مراجعت ائدیلمه‌سی تصادف دگیلدیر.