چَرشنبه بایرامی نماد رویش پاکی مردم آذربایجان

شهین بیدادرس
گروه فرهنگی: ‘چَرشَنبه بایرامی یا آخیر چَرشنبه’ سنت دیرینه مردم آذربایجان برای شادی و روشنایی در آخرین چهارشنبه سال است؛ روزی که آذر مردمان پاک و صمیمی این مرز و بوم برای از بین بردن پلیدی ها و دشمنی ها بر افروخته می شود.
بعد از ظهر روز سه شنبه آخر سال و به عبارتی شب چهارشنبه در مقابل خانه ها تلی از هیزم خودنمایی می کند و وقتی خورشید غروب کرد، هیزم ها برافروخته می شود.
دختران آذری اولین کسانی هستند که از روی آتش می پرند و برای خوشبختی خود می گویند ‘آتیل باتیل چارشنبه، بختیم آچیل چارشنبه’ و سپس کودکان و جوانان و حتی مردان و زنان از این شادی بی نصیب نمی مانند و صدای هلهله جوانان در آخرین چهارشنبه سال فضا را پر می_کند.
افروختن آتش که تمام شد، مردم به خانه ها بر می گردند و کوچکترها بر سر سفره های غذا و میزهای مزین به آجیل، گردو، بادام و تخم مرغ رنگ شده بزرگان می نشینند.
غذای مخصوص این سفره ها در بیشتر خانه ها ‘کوفته شورباسی’ یا همان کوفته است و در کنار آن دلمه کلم و برگ مو نیز قرار می گیرد. هدیه بردن یا ‘چَرشنبه لیق’ رسم دیگر چهارشنبه سوری در آذربایجان است و در این روز برادر به خواهر’چارشنبه لیق’ یا هدیه ای می برد و در مقابل خواهر نیز پیراهن و جوراب یا هدیه دیگری به برادرش می دهد.
فرستادن خنچه خانواده داماد به خانواده عروس هم از رسم های دیرینه این روز در خطه آذربایجان است و این خنچه را آئینه، لباس، طلا و شرینی تشکیل می دهد.
*شال سالاماق، زیباترین سنت چهارشنبه سوری آذربایجان
یک مردم شناس ‘شال سالاماق’ را زیباترین سنت چهارشنبه سوری در دیار آذربایجان عنوان کرد و افزود: در این شب پنجره ها و درها باید باز یا نیمه باز می ماند چون جوانان، زنان، دختران و کودکان برای ‘ شال سالاماق’ یا شال اندازی می آمدند و مدتی پس از شب شال های رنگانگی همانند روسری از لای پنجره یا در به اتاق انداخته می شد. به گفته عیسی عزیز نژاد، شال ها همانند بادبادک به ریسمانی در بیرون بسته می شد و فردی که برای شال اندازی و گرفتن تحفه مراجعه کرده بود، می گفت: ‘بیزه چرشنبه لیق ورن’ یعنی ‘هدیه چهارشنبه سوری ما را بدهید’.
وی ادامه داد:هدیه ها شامل تخم مرغ رنگ شده، جوراب، بادام، گردو و پول بوده و صاحب خانه از گوشه شال می گرفت و هدیه ها را به آنها می بست و می_گفت: ‘چک الله مطلبین وئرسین’ یعنی ‘ بکش خدا آرزویت را برآورده کند ‘.
روزنه های سقفی در خانه های کاهگلی که دارای تنوری برای پختن نان بوده، بهترین مکان برای انداختن شال شب چهارشنبه سوری بود و در گذشته جوانان به پشت بام می رفتند و شال_های خود را از ‘باجا’ یا روزنه به درون خانه می_انداختند و پس از دریافت هدیه های خود، آب خنک داخل کوزه های سفالی را به داخل خانه می_پاشیند و پشت بام را ترک می کردند.
این کارشناس مردم شناسی در اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی ادامه داد: علاوه بر شال کجاوه یا قوطی که از مقوا درست شده و ۲ شمع روشن در آن قرار می گرفت و یک طرف آن برای گذاشتن هدیه باز است از روزنه خانه های قدیمی برای دریافت هدیه انداخته می شد.
آئین آب پاشیدن در چهارشنبه سوری به گفته مردم شناس اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان غربی، در سه شنبه آخر سال و همزمان با شال اندازی، مراسم آب پاشیدن نیز اجرا می شود و بزرگ و کوچک با پاشیدن آب به روی یکدیگر با توجه‌ به مظهر روشنایی بودن آن، به یکدیگر آرزوی روشنایی و شادی می کنند.
عیسی عزیزنژاد ادامه داد: صبح چهارشنبه آخر سال هم مردم آذربایجان غربی قبل از طلوع خورشید کوزه به دست به کنار رودخانه ها می روند و پس از بازگشت آب کوزه را به چهارگوشه خانه می پاشند تا سالی پر خیر و برکت داشته باشند.
این مردم شناس افزود: صبح چهارشنبه سوری مردم ارومیه کنار رودخانه ‘شهرچای’ جمع می_شوند و چندین بار از روی آب می پرند و به روی هم آب می پاشند.
بهرام اسدی، نویسنده ادبیات وفولکور آذربایجان گفت: در فرهنگ آذربایجانی و در ماه اسفند چهار چهارشنبه وجود دارد که عبارتند از موشتولوقچی (خبرچی)، کول (خاکستر)، قره (سیاه) و قیزیل (چهارشنبه طلایی) که امروزه نیز به این نام ها معروف است.
وی ادامه داد: چهارشنبه آخر سال را در این منطقه ‘آخیر چرشنبه’ می گویند که این چهارشنبه آخری نیز مهم تر از سایر چهارشنبه هاست و جشن های بزرگی در آن برپا می شود.
اسدی اضافه کرد: مردمان این خطه اولین چهارشنبه سال را ‘یئل چرشنبه سی’ منسوب به باد می دانند و اعتقاد دارند که در آن روز باد خواهد وزید، دومین چهارشنبه را ‘ توپراق چرشنبه سی’ منسوب به خاک، سومین را ‘ اود چرشنبه سی’ یا آتش و چهارمین چهارشنبه ماه اسفند را منسوب به آب می دانند و معتقدند که در این زمان از یخ بستن خاک کاسته می شود و زمین نفس می کشد. نویسنده ادبیات و فولکور آذربایجان ادامه داد: منابع تاریخی نشان می دهد که آتش در میان مردم منطقه آذربایجان جایگاه والایی داشته است و مردم این خطه حافظ آتش بوده اند و بر همین اساس در آخرین چهارشنبه سال مردم آتش می افروزند و از روی آتش می پرند.
* مراسم چهارشنبه سوری با استفاده از مواد محترقه تحریف شده است
نویسنده ادبیات و فولکور آذربایجان با انتقاد از تحریف مراسم چهارشنبه سوری در آذربایجان، اظهار کرد: متاسفانه این رسم کهن و اصیل امروزه به دست عده ای تحریف شده و چهره واقعی آن تغییر یافته و شکل کاریکاتوری به خود گرفته است.
بهرام اسدی بیان کرد: استفاده از ترقه، مواد منفجره و خطرناک جای آتش را گرفته و آسیب_های زیادی به جامعه زده است و نکته مهم اینکه هیچ کدام از این اقلام جایی در آئین چهارشنبه سوری نداشته و تنها ساخته برخی افراد است.
وی افزود: رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نظیر آنچه که امروزه تحت عنوان چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم در هیچ کدام از آئین های ایرانی و آذربایجانی دیده نشده است. به گزارش آرازآذربایجان به نقل از ایرنا، وی ادامه داد: کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش، سلامتی مردم را هدف قرار می دهند با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آئین چهارشنبه سوری را تحریف می کنند
Arazazarbaiijan.farhangi@gmail.com