پاییزین اونملی دبی

اکبرسعادت
سالیبدیر عالمه شهرت صفاسی اولکه میزین
گوزلله شیر گونو گوندن بیناسی،اولکه میزین
باهاردا چوللری عطیرلی چیچک لرین قوخوسو
چمن لرینده بیتن دادلی مئیوه دیر چوخوسو
چایی، بالی ،هئیواسی، گیلاسی، گوزل هلوسو
ازلدن هر یانی توتموش صداسی اولکه میزین
آنادیلیمیز:تاریخ بویو اینسانلارین آراسیندا و اینسانلارین واسیطه ¬سیله یارانمیش, گلیشمیش ایشلنمیش، دیلدن – دیله، نسیلدن – نسیله کئچمیش بیلیملر، سوزلر، شئعرلر، ناغیل¬لار، دئییم¬لر اینام¬لار، آرزولار، تربیه¬ وی و حتی غئیر تربیه¬ وی سوزلر، عادت – عنعنه ¬لر، مراسیم¬لر، اونلارلا باغلی سوزلر، آلقیش¬لار، قارغیش¬لار، دوعالار،طنزلر لطیفه¬ لر، و بیر سوزله خالقین حیات بویو اویرندیگی عومومی- ایجتیماعی بیلگی¬لر و معیشت طرزی،هابئله حیاتا کئچیردیگی رسم¬لر،دبلر و اویونلارا فولکلور دئییریک.
فولکلور ترکیبی فرانسیز دیلیندن اولان »فولک ائل، خالق« و »لور بیلگی، بیلیم« سوزلری¬نین بیرلشمه¬ سی ایله مئیدانا گلمیشدیر. بوناگوره ده همین عیبارتین یئرینه فارس دیلینده »فرهنگ عوام« و »فرهنگ مردم« عیبارتلرینی ایشله¬ دیرلر.
فولکلور عیبارتینی ایلک دونه ۱۸۴۶ ایلده اینگیلیسلی آرکئولوق »ویلیام جان تومس« ایشلتمیش¬دیر.
اوندان بری آیری¬لاری ¬دا بو سوزون یئرینه چوخلو سوزلر و سوز بیرلشمه¬ لری (ترکیبلری) ایره¬ لی سورموشلر؛ آمما ۱۸۸۵ -جی ایلده آمبروئیس مورتون- بو سوزو بیر داها مئیدانا چیخارماقلا، بو سوز یئرینه ایره¬ لی سورولموش باشقا عیبارت¬لر و سوز بیرلشمه¬ لری یاواش یاواش مئیداندان چیخمیشلار.
آذربایجاندا دا فولکلور سوزو یئرینه »شیفاهی خلق ادبیاتی« عیبارتی ایره ¬لی سورولوردو؛ آمما بو عیبارت هئچ ده فولکلور عیبارتی¬نین آنلامینی داشییا بیلمزدی؛ نییه کی،فولکلورون هامیسی ادبیات دئییل. باشقا سوزله دئسک فولکلورون بعضی قول-لاری، او جومله¬ دن آتالار سوزلری بایاتی¬لار، مثللر،تاپماجالار،گولمه¬ جه¬ لر ناغیل¬لار، افسانه ¬لر، حئکایه¬ لر و بونلار کیمی دیلده دئییلن و دئییله¬ بیلن قونولارا ادبیات و یا شیفاهی خالق ادبیاتی دئمک اولورسا، اویونلار مراسیملر،دبلر، عادت- عنعنعه¬ لر، ال صنعتلری و باشقا ایش و حرکتلرده گورونن و گوستریلن قونولارا ادبیات دئمک مومکون دئییل. ائله بونا اساسا بیزه بئله گلیر کی، شیفاهی خالق ادبیاتی عیبارتی یئرینه »ائل بیلیملری« و یا »ائل بیلگی¬لری« عیبارتینی ایشلتمگیمیز داها دا اویغون نظره گلیر.
ائل بیلیم¬لری اوزره تدقیقات آپارماق ۱۹- جو عصرین اوللریندن باشلاندی. همین عصرین اوللرینده اینگیلیستانلی »سئر اِدوارد- تایلور« و »آندریو- لانگ« آدلی عالیملر اینسان¬شوناسلیق باره ده بیر سیرا فولکلوریک قونولار توپلاییب کئچمیشده یاشامیش خالقلارین ایناملارینی گوسترمه¬ یه چالیشدیلار. همان دوورلرده »سئر جیمز فریزر« آدلی آدلیم بیر عالیم ده (آلتون بوداق) آدلی بیر اثر یازیب مئیدانا چیخارتدی….
پاییز فصلی نین اونملی دبی
قوورما قوورماق:
او گونلردن دانیشماق ایسته ییرم کی محبت و صفا،عاییله لرین ایچینده ایندیکیندن چوخ-چوخ ایدی.قوهوملار بیر-بیرلرینه قارشی سیجاق داورانیر و آرالاریندا گوزل و حقیقی معنادا مئهربانلیق،صداقت،صفا و صمیمیت واریدی.من بونلاری آتام نان داها دا گوجلو ائشیدمیشدیم…
قوورمانی پاییزدا قووورار،قیش فصلینه ساخلایاردیق.مهر آیی نین آخیرلاریندان آذر آیی نین اول لرینه کیمی گونلرین بیرینده،قووورمالیق دئییب و بیر بویوک کوک داوار آلاردیق،محله میزین قصابینی چاغیریب و گون باتانا یاخین داواری کسدیرردیک…
او گئجه نین صاباحیسی:
آنالار و منیم آنام دا البت،سحر تئزدن دوروب و گئجه دوغرانمیش اتلری یویاندان سونرا،بیر بویوک میس قازانا توکوب و اونون ایچینده قایناداردیلار….بیزده اوشاق ایدیق…شوووق و هوس ایله هره میز ایشین بیر طرفین یئریده ردیق و آنالارا یاردیم اولاردیق…ائله کی اتلر آلاچییی و بیشیمیش حالتینه گلدیلر،اونون یاغلا قاریشیق سویونو گوتوروب و اونا “ایشگنه” دئیردیلر.سونرا قصابین گئجه دوغرادیقی جویز بویدا قویروقلاری آیری بیر قازانا توکوب و اوجاغین اوستونده قیزارداردیلار.قویروق تیکه لری اریییب دوروو یاغ اولار.اونلاردان تکجه فیندیق ایچی یئکه لیکده قالار و رنگ لری ساری اولاردی و بونلارا دا “جیز ویز یا جیز بیز ” دئیردیک.و یاغلی و چوخ یئمه لی اولاردیلار…دئمه لییم کی بو جیز ویزلاری قیشدا چورک یاپاندا،بونلاری دویر و خمیره قاتیب و نتدیر چوره یی یاپاردیلار…
قره قیله نمنه ایدی.؟؟؟قره قیله ایشیمیزین هاراسینا قاییدیردی؟!!!او دئدیگیمیز آلاچییی اتلری قویروقدان عمله گلن یاغدا توکوب قیزارداردیلار.اتلری او قدره قیزارداردیلار کی لاپ قهوه ای رنگ ده اولسون لار و بونلارا قره قیله دئیردیلر…آلاچیی حالته ده بوز تیکه دئیردیلر.
بو دب بیر بورج کیمی ایدی.نئچه گون سونرا قوهوملار قووورمالیق کسیب و بیزی چاغیرمالی ایدلار…
قووورما قووورماغا گوجو چاتان عاییله لرین ائوینده بیر بویوک ساخسی خوم اولاردی.خومون ایچی یاشیل یا آغ بویالی شیره چکیلمیش اولاردی.
او گون آخشاما یاخین اول ده سوموکسوز قزه قیله لری سونرا سوموکلو قیزارمیش اتلری خوما توکوب و اوستوندن قویروق یاغین توکردیلر…
سوز بوردادی کی:
اگر یاغ اتلری باسیب اوزه چیخارسایدی دئییردیلر:
فیلانکسین قوورماسی باسیب…!!!!البت دئمه لییم کی بودا عایله نین مادی باخیمیندان گوجونه باغلی ایدی..فیلانکیسین قووورماسی باسدی….یا فیلانکسین قوووماسی باسمادی!!!!خانیملارین آیلار قدر مجلس لرینین صحبتی ایدی!!!قوووماسی باسان عایله نین خانیمی سئوینب و فخر ائده ردی!!!!!!!!!گوزل بیر گونلر ایدی.. یاخین قوهوملاری چاغیراردیق گلیب ایشگنه یئمگه بیزده قوناق اولاردیلار…خالا اوغلولار خالا قیزی لار بیر یئرده ییغیشدیغیمیزا گوره چوخ –چوخ سئوینردیک…الله دان ایسته ییرم گولوش هئچ زامان دوداقلاریزدان یئره دوشمه سین …قدیم لر کیمی …قووورما قوووماق گونلری کیمی.
فولکلور یا ائل بیلیملری¬ خالقین ائحتیاجی اوزره یارانمیش و یا خالق، اونلاری یارانمیش اثرلردن اوز احتیاجی اساسیندا گوتورموش، بعضاً ده ایشله¬ میش، گلیشدیرمیش و بو گونکو زامانیمیزا گتیریب چیخارتمیشدیر.بیز هر بیر خالق و میلتین ائل بیلیملرینی آراشدیردیقجا، او خالقین آتا- بابالاری¬نین کئچمیش عصرلرده و حتی کئچمیش مین ایللیک¬لرده نئجه یاشادیقلاری، نه¬ لره ایناندیقلاری،نه ¬لره تاپیندیقلاری، معیشت و حیات طرزلری باشلاریندان سوودوقلاری آجیلی- شیرینلی اولایلاری، نه ¬لری سئودیکلری،نه ¬لردن چکیندیکلری، هم ده او خالقین پسیخولوگیاسی ائله¬ جه ¬ده سوی کوکونو اویرنیریک.