یاللی سؤزونون و رقصی‌نین ایضاحی و ائتیمولوژیسی
حسن_اوموداوغلو
آنادیلیمیز:الده اولونان قایناق‌لاردا یاللی اَن قدیم آذربایجان کوتله‌وی خالق رقصی‌دیر. بیزیم بو رقصیمیز گورجولر، ارمنی‌لر، کوردلر آراسیندا دا گئنیش یاییلمیشدیر. تویلاردا و ائل شنلیکلرینده اینسترومئنتال آنسامبیْل (اساساً ایکی زورناچی و ناغاراچیدان عبارت) و یا خود ماهنینین مشایعتی ایله ایفا ائدیلیر.ایفاچیلارین سایی غیر محدود اولور (۵ – ۱۰و ۸۰– ۱۰۰ نفرهدک). یاللی رقصی زامانی:
* ال-اله توتولموش کیشیلردن یاخوُد قادینلاردان و بعضاً قاریشیق دسته دوزلدیلیر، همین دستهنین سایی اوچ و داها آرتیق اولا بیلر.
دستهنین باشیندا دوران رقّاص، یاللیباشی (الینده یایلیق یا خوُد چوبوق توتوب)، آخیرینداکی ایسه آیاقچی آدلانیر.
* یاللی اوّلجه آغیر تئمپلی باشلانیر، گئتدیکجه سرعتلنیر.
ایفاچیلار ریتمیک حرکتلرله ( بدنلرینین اَییلیب قالخماسی ) ایله دؤرهوی رقص ائدیرلر، بو رقص حاققیندا ایلک معلوماتا »قوبوستان« قایا تصویرلرینده و داها سونرا نظامینین »خسرو و شیرین« پوئماسیندا راست گلیریک.واختی ایله یوزدن آرتیق یاللی هاواسی اولموشدور؛ چولاغی، اوچ آددیم، دؤنه یاللی، آی دؤنه، زوپو- زوپو، هئراتی یاللی‌سی، قاز- قازی، کؤچَری، ائل یاللی‌سی، ایکی آیاق، قالادان قالایا، چؤپو- چؤپو، سیاقوتو، تنزهره، عرفانی و…یاللی ایکی یئره بؤلونور:
۱- سوژئتلی یاللیلار،۲-رقص یاللیلار.
معیّن حادثهنی تصویر ائدن سوژئتلی یاللیلار، تئاترلاشمیش خالق اویونلاری اولدوغو اوچون، اویون، یاللی آدلانیر. رقص یاللیسیندا ایسه تام قهرمانلیق موتیولری‌نین خالقا احوال و روحیّهسینی گنجلیگینی، چئویکلیگینی، تصویری و ترنّم عکسینی تاپیر. آذربایجان یاللیسینا بنزر رقصلر مختلف آدلارلا آوروپا و آسیانین بیر چوخ خَلقلری آراسیندادا یاییلمیشدیر. گورجولرده پئرخولی، اؤزبکلرده یاللا و لاپار، مولداویالاردا تاباکارباسکا، فرانسیزلاردا بیرانئل و فیراندولا، رومنلرده آرکان، بولغارلاردا تیزئسکوخورو، چِک‌لرده چئتریژ پارووا، یونانلاردا سیرتاکی و… . مشهور یاللیلاردان اوزون دره، جینیق- جینیق، گوپو، کوردون آغیری، جیران- جیران، شرور، شرانی، ناخجوانی یاللیلاریدیر.اورمو شهری‌نین کندلریندن بیرینده بیر نوع یاللی دا قیده آلینیبدیر؛ بو یاللی، ان چوخ ایفا اولوندوغو کندین آدی ایله علاقه‌دار »بالوو یاللی‌سی» آدلانیر.آذربایجان رقصی اوزره تدقیق آپاران عالیم کمال حسناوف، یاللی سؤزونون منشأیی حاقدا دییر: یال سؤزو؛ جرگه، زنجیر خطّی دئمکدیر. وقتی ایله باشقا آدی اولموش بو رقص، تدریجاً آذربایجان دیلی‌نین عمله گلمهسی ایله علاقه‌دار اولاراق اؤز حرکت دوزومونه، قورولوشونا گؤره عینی آد، یاللی (جرگهیه دورانلار) آدینی کسب ائتمیشدیر. بیز بو سؤزله راضیلاشا بیلمیریک. فکرمیزجه یاللی سؤزو اصلینده یالاو ( اود، آلوو، آتش) سؤزویله باغلیدیر و قدیم تورک دیلینده یال، ایشیق معناسینی دا داشیمیشدیر. یالدیریم، یالدیراق، یالاپ سؤزلریده دیلیمیزده قالماقدادیر. کلاسیک متنلرده و قدیم سؤزلوکلرده یال کؤکلو سؤزلر چوخ‌دور: یالدیراماق- پارلاماق. ایشیقلانماق، یالابماق- ایشیق ساچماق، یالینلاماق- شعله‌لنمک و یانماق، یالاو- شعله، آلاو. یالین- شعله، آتش، یالینلیق- یاندیریلمیش، شعله‌لنمیش سؤزلرینیده مثال چکمک اولار. دئمک یال سؤزو اود و آتش معناسیندا گلمیشدیر. دیوان لغاتالترکده، آتش و اود آنلامینی داشییان یال کؤکلو سؤزلر واردیر. دوشوندویوموزه گؤره، بو گون یاللی باشی‌نین الینده اولان یایلیق ایسه، اودون و آلووون علامتی اولاراق قالیر. یاللی رقصی‌نین اودلا باغلی اولدوغو شکیده اوینانیلان زوپو- زوپو یاللیسیندا قالماقدادیر. غالیب گلن یاللیباشی، آغزینا آغ نفت دولدورار، آغاجا دیرماشار و آغ نفتی، وار گوجویله اوفورر و سیچرانتیلار آغاجی یاندیرار. یاللی آذربایجانین اَن یاییلمیش و سئویملی پاپولیار (خَلق طرفیندن بَگَـنیلن) رقصی اولموشدور. اَن مشهور یاللی اوستادلاری، آذربایجانین شرور بؤلگهسیندن اولوبلار. یاللی اوینایانلارین جرگهباشچیسینا مختلف آدلار وئریلردی؛ رقاصباشی، جنگیباشی، هالایباشی، مورشود (مُرشد) بو آدلار فخری آدلاردان حساب اولونوردو. یاللیباشینا چوخ وقت آیاقچی، یعنی اوینایانلار جرگهسینین آخیریندا دوران ایفاچی کُمک ائدیر. عادتاً یاللینی تویون آخیریندا اویناییرلار. (عزیر حاجیبَیاوْفون «کور اوغلو»، مسلم ماقامایئوین »نرگیز«، جهانگیر جهانگیراوفون »آزاد اوپئرا«لاریندا، سلطان حاجیبَیاوفون »گلشن«) بالئتیندهکی یاللیلار چوخ گئنیش مقیاسدا تانینمیشدیر.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۳ آذر ۱۴۰۰ ساعت ۹:۰۷ ق.ظ
