شیرین کمالی
گروه جامعه: درطول تاریخ، ایران، حوادث پرشماری را از سرگذرانده است، از سقوط سلسله های متعدد تا تغییر در دین و آئین مردم و همچنین تغییر در وسعت سرزمین، هجوم اقوام مختلف، ورود اسلام در ظرف عربیت و …. اما آنچه این کهن سرزمین را در برابر حوادث پابرجا نگه داشته، هویت فرهنگی، ملی و ایرانی آن بوده است؛ هویتی که در قالب زبان فارسی بالیده و همواره موجب یکدلی و اتحاد شده است. در واقع، اقوام بیگانه اگر به ظاهر خاک این سرزمین را به تصرف خود درآوردند، اما فاتح اصلی فرهنگ والای این سرزمین بوده است و زبان فارسی به عنوان یکی از مولفه های اصلی در هویت بخشی به ایرانیان، هیچگاه اصالت خود را از دست نداده است.
اگر چنین نبود جهان را درنمی ‌نوردید، چین و ماچین و بنگاله و کشمیر و سند و پنجاب و لاهور و… را بستر خود نمی‌کرد. با این حال با گذر زمان به ویژه در یک سده گذشته بر شدت تهدیدات و چالش های زبان فارسی افزوده شده است. به گونه ای که امروز می توان مدعی شد، برخلاف گذشته، زبان فارسی در عرصه بین المللی در انزوا قرار گرفته و حتی پس از زبان چینی و کره ای قرار می گیرد. در افغانستان، پاکستان، تاجیکستان ازبکستان، قفقاز، آسیای مرکزی و مناطق فرهنگی ایران قدیم، زبان فارسی با محدودیت هایی مواجه شده است. برای مثال در سرود ملی پاکستان فقط یک کلمه غیر فارسی وجود دارد و تمام شعارهای مردم این کشور به زبان فارسی است.
اما می ‌بینیم که مردم پاکستان حتی یک کلمه هم فارسی متوجه نمی‌ شوند و زبان مذهبی و درسی‌ شان تغییر کرده است. همچنین تصمیم شورای وزیران افغانستان در اعلام ممنوعیت استفاده از آنچه که “زبان‌ها و لهجه‌های بیگانه” خوانده، سبب حذف زبان فارسی از لوحه های برخی مراکز دولتی،‌ تغییر نام نگارستان ملی به گالری ملی، ریختن هزاران جلد کتاب فارسی به رودخانه هیرمند به بهانه تهاجم فرهنگی ایران و سایر اقدامات فارسی ستیزی شده است.
در خصوص وضعیت زبان فارسی در عرصه داخلی باید گفت، ورود واژگان بیگانه این زبان را در خطر آسیب جدی قرار داده است. قول مشهور این است که زبان فارسی اگرچه زبان توانایی در بیان احساسات ما ایرانیان بوده، اما زبان توانایی برای علوم و مفاهیم امروزی نیست و از عهده بسیاری مطالب علمی بر نمی‌آید.
چنانکه پزشکان ایرانی حالا زبان خاص خود را دارند، یا متخصصان علوم و کامپیوتر و رشته_های جدید دیگر هنگام سخن گفتن به فارسی بطور مدام از واژه‌ های بیگانه یاری می_گیرند.
واژگانی که ورود آنها به زبان فارسی به مدد جهانی شدن ارتباطات، به ویژه ازدیاد شبکه های اجتماعی، از شدت بیشتری برخوردار شده است. اگر جریان ورود لغات خارجی، کند و تدریجی بود شاید چندان خطری احساس نمی کردیم دست کم فرصت داشتیم آنها را هضم کنیم.
ولی حالا که شمار این لغات رو به فزونی است باید ورودشان را مهار کرد. البته ناگفته نماند که ضرورت توجه و حمایت از زبان فارسی از مدت_ها پیش مورد توجه بزرگانی چون قائم مقام و امیرکبیر و ادبیان دغدغه مند بوده است و ثمره آن تشکیل فرهنگستان اول، دوم و سوم است.
ادمین، فالوئر، پست، پروفایل، فِرِند، کامنت لایک، اینوایت، لفت، جوین، تگ، سِند و تعداد زیادی از واژه ‌های دیگر به آشناترین و پرکاربردترین واژگانی تبدیل شده ‌اند که ایرانی_های عضو شبکه ‌های اجتماعی و شبکه_های پیام‌ رسان تلفن‌ های همراه از آنها استفاده می‌ کنند و آنها را حتی در متن ‌های رسمی بیرون از فضای مجازی هم به کار می‌ گیرند.
در این میان، هویت فرهنگی کاربران نیز متأثر از این واژگان خواهد بود؛ به گونه ای که کاربران شبکه های اجتماعی و به ویژه جوانان، از یک طرف به مظاهر فرهنگ بیگانه غربی، و از طرف دیگر بی تفاوتی نسبتاً شدید به مسایل و علایق فرهنگی خود تمایل پیدا می کنند. از این رو به نظر می رسد، در مرحله بعد، این نسل برای تداوم زبان فارسی به عنوان مولفه اصلی هویتی و فرهنگی تمایلی نداشته باشند.
ریشه‌ های این نوع از آسیب ‌پذیری زبانی را البته باید در نوعی خودباختگی فرهنگی و تمدنی در بخش هایی از جامعه جست‌ و جو کرد که هرچند تازگی ندارد، اما اکنون بیم آن می رود، که زبان فارسی را با چالشی جدی مواجه کند.
چنانکه به گفته یکی از دغدغه مندان این عرصه، در صورت بی توجهی، بدترین ضربه ممکن را خواهیم خورد و بلایی بر سر این زبان خواهد آمد که سرنوشت نیشابور در حمله مغول پیش آن هیچ است.حال باید پرسید فرهنگستان سوم در مواجه با واژگان بیگانه شبکه های اجتماعی چه اقداماتی انجام داده است؟
تجربه سه دوره از فعالیت فرهنگستان ادب فارسی نشان می دهد، واژه سازی و معادل یابی این نهاد معمولاً با دو واکنش عمده از سوی مردم مواجه شده است: مقبولیت و طرد. مقبولیت که البته گاهی نیازمند گذر زمان است تا بتواند در ادبیات مردمی جایی پیدا کند.
برای مثال از واژگان مصوب فرهنگستان اول می توان به آتش نشانی (اطفائیه)، دانشکده (فاکولته)، دانشگاه (یونیورسته)، دادگستری (عدلیه)، هواپیما (طیاره)، شهرداری (بلدیه) و باشگاه (کلوب) اشاره کرد که با مقبولیت مواجه شده و دیگر کسی از واژه های بیگانه ای که سابقاً معمول بود، استفاده نمی کند. همچنین از مصوبات فرهنگستان حاضر برای مثال، ماهواره (سته‌لات)، یارانه (سوبسید) مورد قبول قرار گرفته است. اما در طرف مقابل خیل واژه های مصوب فرهنگستان، چون: خمیراک (پاستا) دندان آبی (بلوتوث)، موش‌واره (موس کامپیوتر)، برگگ (چیپس)، دمابان (فلاکس) و (…) یا اصلا در زبان روزمره‌ی مردم جایی پیدا نمی‌کنند و به قول احمد پوری، حکم نوزاد مرده‌ را دارند یا نهایتا موجبات شوخی و لطیفه‌ سازی را برای جامعه فراهم می‌ کنند. بنابراین برای داشتن تجربه ای موفق در معادل یابی واژگان فضای مجازی و شبکه های اجتماعی یادآوری برخی نکات جهت ورود و پذیرش در ادبیات مردمی لازم است:
- نخستین نکته ای که در معادل سازی واژگان بیگانه شبکه های اجتماعی می بایست توسط اهالی فرهنگستان مورد توجه قرار گیرد، رعایت اصولی چون: قابل فهم بودن در بین عموم مردم نه فقط اهل ادب، عدم افراط در استفاده از ترجمه تحت اللفظی، رعایت کردن دستور زبان فارسی رعایت کردن ذوق در لغت سازی و توجه به این نکته که برخی لغات نیاز به ترجمه ندارند. یعنی لغاتی که قبلاً معادل آنها در زبان فارسی وجود داشته است، یا به شیوه استعاری قابل تعمیم به لغت جدید بیگانه اند.
مثلاً بجای demurrage”" که به معنای خسارت دیر تخلیه کردن بار است، معادل دیرانه را برگزیده اند. در حالیکه نیازی به این لغت جدید نیست. زیرا در زبان لغاتی مانند خسارت جریمه، دیرکرد، تاوان و … وجود دارند که در همین معنا به کار می روند.
در مجموع می توان گفت اگرچه این ویژگی_ها به همراه شرایط نه گانه واژه سازی فرهنگستان که در کتابی به نام “اصول و ضوابط واژه گزینی” به چاپ رسیده است از ابتدا وجود داشته، اما در بسیاری از موارد توسط فرهنگستان رعایت نشده است.
برای مثال امید مجد در مقاله خود “نقد چهل لغت ترجمه شده ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی همراه با ارائه پیشنهادهای جدید و روش_های اصلاحی” به نقد چهل واژه مصوب فرهنگستان می پردازد که به گونه ای اصول نه گانه در آن رعایت نشده است.
– نکته دوم، در جهت موفقیت معادل یابی همکاری سایر ارگان های دولتی فرهنگی و حتی غیردولتی با فرهنگستان لازم است.
درباره معادل_سازی واژگان بیگانه در فضای مجازی، کاربران شبکه های مجازی نقش مهمی دارند. حسن ذوالفقاری در پاسخ به این پرسش که نقش مردم و فرهنگستان در جاافتدن واژگان معادل سازی شده در اجتماع چیست؟ گفت: “اگرچه واژه برابر شده، مانند خود واژه نیست و ویژگی_های آن را ندارد اما به هر حال کاربرد فراوان خواهد داشت، در چنین شرایطی مردم باید در شبکه های اجتماعی یا حقیقی آنها را به کار برده و به عنوان واژه های جدید بپذیرند، که اگر آنها را بایکوت نکنند، حتماً در جامعه جا خواهد افتاد.” در واقع مردم باید نسبت به زبان و فرهنگ خود تعصب و نگرش مثبت داشته باشند، و حتی اگر معادلی مطرح شد که چندان مورد اقبال مردمی قرار نگرفت، نباید به سوژه ای برای بذله گویی و لطیفه تبدیل شود. بلکه مردم و همچنین صاحب نظران می بایست با ورود عقلانی لغات پیشنهادی خود را مطرح کنند.
آیین نامه فرهنگستان نیز این حق را در اختیار عموم قرار داده است، به طوریکه در مقدمه‌ آیین‌ نامه‌ فرهنگستان تاکید شده که هر واژه‌ معادل انتخابی تا سه سال به عنوان یک پیشنهاد برای عموم مطرح می‌ شود و چنانچه در این مدت پیشنهاد یا نمونه‌ بهتر، منطقی ‌تر و آینده‌ نگرانه_‌تری از سوی متخصصان، کارشناسان و علاقه ‌مندانی خارج از فرهنگستان مطرح شود جایگزین معادل فرهنگستان خواهد شد.
- و اما به عنوان نکته آخر، باید پرسید، آیا موضع تدافعی فرهنگستان نسبت به واژگان بیگانه در ادبیات علمی و عامیانه و اخیراً در شبکه_های مجازی، در راستای حراست از زبان و ادب فارسی کافیست؟ آن هم موضعی عمدتاً با تأخیر! اکثر صاحب‌نظران بر این باورند که معادل سازی کلمات در زمان ورود کلمات به زبان فارسی باید رخ دهد. گذشت زمان طولانی از کاربرد کلمه در زبان، سبب مقاومت مخاطب در برابر کاربرد آن می‌ شود.
این مسئله برای نهادی که رسالت خود را حفظ و پاسداری از زبان فارسی قرار داده است، زیبنده نیست. لذا از فرهنگستان ادب فارسی انتظار می_رود، با تشکیل گروه ویژه، یا به کارگیری افراد متعهد در گروه های مختلف موجود، ورود لغات بیگانه از راه های گوناگون (اخیراً شبکه های اجتماعی) را رصد نماید و پیش از ورود و همه گیر شدن واژه بیگانه، معادل آن را البته با رعایت نکات پیش گفته تصویب کند.
البته ناگفته نماند در دوره جدید، گروه های زیادی در فرهنگستان مشغول به فعالیت شدند گروه هایی از جمله دانشنامه زبان و ادب فارسی دانشنامه شبه قاره هند، ادبیات انقلاب اسلامی دستور زبان فارسی، زبان و رایانه، زبان های ایرانی، فرهنگ‌نویسی، گویش‌شناسی، نشر آثار و …؛ که هر یک دارای خدمات ارزنده ای است.
برای مثال تدوین کتاب ‌شناسی توصیفی ادبیات انقلاب اسلامی، تدوین درسنامه دانشگاهی ادبیات انقلاب اسلامی، تدوین تاریخ ادبیات انقلاب اسلامی، ایجاد بانک اطلاعات حوزه ادبیات انقلاب اسلامی و همچنین تدوین کتاب_هایی در حوزه شعر و ادبیات انقلاب اسلامی و انتشار مجله ادبیات انقلاب اسلامی که در عصر حاضر بسیار ضروری است، از نظر گروه ادبیات انقلاب اسلامی دور نمانده است، از این رو داشتن چنین انتظاری از فرهنگستان دور از ذهن نخواهد بود.